Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
441
Səhmdar cəmiyyətlərin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsində xü-
susi heyətin (muzdlu işçilərin) bu tip müəssisələrin idarə olunmasına cəlb
edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda səhmdar cəmiyyətlərin idarə
edilməsində xüsusi heyətin (muzdlu işçilərin) iştirakını nəzərdə tutan daha
səmərəli modellər Qərbi Avropa ölkələrində daha geniş yayılmışdır. Bu
modellərə uyğun şəkildə idarəetmə sistemi tətbiq olunmuş səhmdar
cəmiyyətlər bir tərəfdən iş verən və iş alanlarının nizamlı müştərək əlaqələrə
cəlb edilməsini və sosial qarşıdurmanın aşağı salınmasını, digər tərəfdən
mülkiyyətçilər (səhmdarlar), menecerlər, muzdlu işçilər arasında səla-
hiyyətlərin səmərəli bölgüsünü iqtisadi hakimiyyətin bir əldə
təmərküzləşməsinə və ya parçalanmasına yol verməməklə təmin edirlər.
Səhmdar cəmiyyətlərin idarə edilməsində muzdlu işçilərin əməli
iştirakı bilavasitə onların müşahidə şurasında hüquqi iştirakı vasitəsilə real-
laşdırılır. Bu orqan əməyin və kapitalın maraqlarını təmsil etməklə müəs-
sisələrin ümdə təşkilati vəzifəsini həyata keçirir.
Səhmdarların ümumi yığıncağının aparılması işində muzdlu işçilərdən
ibarət xüsusi heyətin iştirak etməsi prinsipi fəaliyyət göstərmir. darə
heyətinin işində iştirak etmələrinə gəldikdə isə müşahidə şurası idarə
heyətinin tam hüquqlu üzvü olduğuna görə onun əmək üzrə direktorunu bu
vəzifəyə təyin etməsi təcrübəsi geniş yayılmışdır. Əmək üzrə direktor
idarəetmədə muzdlu işçilərin maraqlarının qoruyucusu kimi çıxış edir. Onun
səlahiyyətlərinə müəyyən dərəcədə kadr və sosial məsələlər daxildir.
Bəzi inkişaf etmiş dünya ölkələrinin təcrübəsində səhmdarların ümumi
yığıncağında direktorlar şurasının seçilməsi nəzərdə tutulur ki, bu da səhm
sahiblərinin nöqteyi-nəzərindən olduqca cəlbedicidir. Direktorlar isə korpo-
rasiyaların ali rəhbərlərini seçir (prezidenti və ya baş vəzifəli şəxsi) ki, o da
yalnız direktorlar şurasına tabe olur. Sonra baş vəzifəli şəxs menecerləri
digər idarəetmə vəzifələrinə təyin edir. Adətən direktorlar şurasının rolu
nəzarətedici idarəetmə funksiyasının və uzunmüddətli planlaşdırmanın hə-
yata keçirilməsi ilə məhdudlaşır. Şura ancaq böhranlar dövründə bilavasitə
biznes əməliyyatlarında iştirak edir.
Korporasiyanın direktorlar şurası hər il səhmdarlar tərəfindən seçilir,
onların hər biri belə seçkilərdə özlərinin səhmlərinə uyğun səslərə malik
olurlar. Səhmdarlar azlıq böyük çoxluğa tabe olmadıqda məhkəmə təcrü-
bəsinə uyğun surətdə şurada öz nümayəndələrini tələb etmək hüququna ma-
likdirlər. Çox vaxt belə azlıq rolunda bir-birilə rəqabət aparan sahibkarların
nümayəndələri çıxış edir və onlar korporasiya üzərində nəzarəti öz əllərinə
almağa çalışırlar.
Beynəlxalq təcrübədən aydın olduğu kimi direktorlar şurası şirkətin
müdiriyyətinə nizamlayıcı təsir göstərir. Çünki baş rəis (idarə edən) və
müdiriyyətin başqa rəhbərləri bilirlər ki, onlar dövri olaraq Şura qarşısına
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
442
çıxmalı, öz təklifləri, planları və məqsədləri barədə informasiyalar verməli
və lazım gələn hərəkətləri tövsiyə etməlidir.
Ş
ura maliyyə dairəsində müdiriyyətin müəyyən edilmiş hüdudlardan
artıq kapital vəsaitlərinin sərf edilməsi haqqında iri məbləğli istiqrazların
verilməsi, hədiyyələr, əhəmiyyətli ödənişlər, əmlak icarəsi üçün böyük
məbləğlərdə xərclər çəkilməsi barədə müdiriyyətin xahişlərini nəzərdən
keçirməlidir. O, maliyyə və təftiş komitələrinin hesabatlarını nəzərdən
keçirməli və təsdiq etməlidir ki, birlik və korporasiyaların maliyyə vəziyyəti
haqqında nəticələr çıxarsın. Eyni zamanda, o, dövri yoxlamalar və təftişlər
keçirməlidir. Şura müdiriyyətin müəssisə və firmalar üçün xarici müfət-
tişlərin seçilməsi və konkret müfəttişin namizədliyi barədə təkliflərini
nəzərdən keçirməli və bu məsələnin təsdiqi üçün hər il üçün səhmdarların
ümumi yığıncağının keçirilməsi haqqında qərar qəbul etməlidir.
29.5. Səhmdar cəmiyyətlərinin emissiya-dividend siyasəti
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində səhm bazarının subyektlərinin eyni
hüquqlara malik olması çox vacibdir. Burada hər hansı bir sahibkara
başqalarına nisbətən üstünlük verilməsinin qadağan olunması, inhisarçılığın
qarşısının alınması və investorların hüquqlarının qorunması nəzərdə tutulur.
Səhmlərin buraxılışı iqtisadiyyatdakı pul kütləsini tənzimləmək məq-
sədi ilə həyata keçirildiyinə görə hər iki proses (səhm və pul buraxılışları)
dövlətin müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən tənzimləndiyinə görə
ziddiyyətlər yaranmır.
Səhmdar cəmiyyətin nizamnaməsində buraxılacaq səhmlərin kateqori-
yası, növü, nominal dəyəri, təsisçi və ya təsisçilər tərəfindən alınan
səhmlərin miqdarı göstərilməlidir.
Səhm bazarında əsas investor öz vəsaiti ilə səhm alır və bununla da
müəyyən risk edir. Səhm buraxılışının dövlət tənzimlənməsini həyata ke-
çirən orqan investorların mənafelərini qorumaq üçün üç istiqamətdə
fəaliyyət göstərir:
- səhmləri buraxanların və onları satanların qeydiyyatını aparır, onların
«kimliyini müəyyən edir» və peşəkar iştirakçılara lisenziya verir;
- səhmlərin buraxılışı haqqında tam, aydın və dəqiq məlumatların
mətbuatda dərc olunmasını təmin edir;
- səhm buraxılışı üzrə qanunvericiliyin pozulması hallarına nəzarət
edir və bu hallara qarşı mübarizə aparır.
Qiymətli kağızı buraxan emitentin idarə edilməsində əsas rol oynayır.
Səhmlərin buraxılışını tənzimləyən müvafiq icra hakimiyyəti orqanı xarici
ölkələrin hüquqi və fiziki şəxslərin Azərbaycanın səhm buraxılışında işti-
rakını tənzimləyir.