Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
46
Göyçay çayı - Girdiman hövzəsinə doğru irəliləyirdilər. Girdiman Albaniya dövlətinin qərbində xüsusi strateji əhəmiyyət kəsb edirdi» [157, 92-93]. F.C.Məmmədovanın Girdimanın lokalizəsi ilə bağlı fikirlərindəki bəzi məqamların, sözsüz ki, düzəliĢə ehtiyacı var. Məsələn, onun Ģərhindən anlamaq olmur ki, ümumiyyətlə, Girdiman vilayəti haradadır. Yəni, o, Girdimanı eyni zamanda həm Albaniyanın qərbində, həm də Ģimal-qərbində lokalizə edir. F.Məmmədova dolayısı yolla Girdiman vilayətinin, həmçinin, ġirvan ərazisində olması fikri ilə də razılaĢır. Guya ki, Mehranilər Albaniyada siyasi hakimiyyətə nəzarət etdikləri dövrdə Girdiman əraziləri Ģərqə doğru Ağsuçay-Girdimançay hövzəsinədək geniĢlənib. Halbuki, Ġ.Əliyev və F.Osmanovun fikrincə, Mehranilər Albaniyanın qərbinə nisbətən ġirvan ərazisində daha erkən məskunlaĢıblar [268, 201]. Bəzi digər müəlliflər kimi, F.C.Məmmədova da hesab edir ki, V əsrdən baĢlayaraq Girdiman əhalisi içərisində Ġran elementləri güclənib. Bu isə əslində, birbaĢa olmasa da, dolayısı yolla Girdimanın məhz ġirvan ərazisində olduğunu təsdiqləməkdir. Çünki Sasani imperiyasının həyata keçirdiyi köçürmə siyasəti hər Ģeydən öncə, məhz köçərilərin Ģimaldan olan basqınlarının qarĢısını almaq məqsədi güdürdü. Hansı ki, bu hücum və basqınlar bilavasitə Girdiman əraziləri vasitəsilə həyata keçirilirdi. Girdimanın Albaniyanın qərbində, yaxud da Ģimal-qərbində olduğu təqdirdə isə bütün bunlar barəsində danıĢmağa belə dəymir.
Q.Ə.Qeybullayevin [379, 186] yazdığına görə, ilk orta əsrlər dövründə Albaniya ərazisində, eyni zamanda iki Girdiman vilayəti olub. Onlardan birinin ġirvan ərazisində, digərinin isə Albaniyanın qərbində, daha doğrusu indiki ġəmkir və Gədəbəy rayonları ərazisində olduğu ehtimal edilir. Yeri gəlmiĢkən, Girdiman tarixinin araĢdırılması və ərazilərinin lokalizəsi baxımından M.X.ġəriflinin tədqiqatlarının əhəmiyyətini xüsusi olaraq qeyd etmək istərdik. Məsələn, onun Girdimanın lokalizəsi ilə bağlı prinsipial əhəmiyyətli belə bir qeydi var. Orada deyilir: «Azərbaycan tarixi»nin əlyazmasında (Söhbət yəqin ki, 1958-ci ildə nəĢr olunmuĢ üç cildlik «Azərbaycan tarixi»nin I cildindən gedir - Q.C.) Mehranilərin ilk dəfə Albaniyanın Ģərq torpaqlarına gəldikləri yazıldığı halda, sonradan səhv olaraq Mehranilərin ilk dəfə ġamxor çayının Ģərq qolu sahillərinə gəldikləri və burada Qardman qalasını tikdirdikləri qeyd edilmiĢdir» [223, 92]. Bu qeyddən aydın olduğu kimi, hələ ötən əsrin 40-50-ci illərində Azərbaycan tarixçiləri içərisində Girdiman ərazilərinin məhz ġirvanda olduğu barədə düĢünənlər və yazanlar olub. Artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bu fikir hələ 1954-cü ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix və Fəlsəfə Ġnstitutu tərəfindən nəĢr edilmiĢ «Azərbaycan tarixinin maketi»ndə də öz əksini tapıb. Xatırladaq ki, həmin əsərdə feodal dövləti kimi təqdim olunan Girdiman knyazlığının Girdiman çayı sahilləri boyunca olan əraziləri əhatə etdiyi bildirilir [511, 49]. Lakin ermənilərin və ermənipərəst dairələrin timsalında həmin fikrin
47
əleyhdarları daha fəal olduğundan uzun müddət tarixĢünaslığımızda Girdiman ərazilərinin guya Azərbaycanın qərbində, yəni, indiki ġəmkir, Tovuz və ya Qazax rayonları ərazisində olmasına dair ehtimal hökmran olub. Görünür, bu məsələdə Moskvanın həlledici təsiri olub. Ola bilsin ki, 1958-ci ildə nəĢr olunan «Azərbaycan tarixi»nin ilkin variantı Moskva ilə razılaĢdırılarkən məhz S.T.Yeremyanın təkidi ilə orada müvafiq düzəliĢ edilib. Yəni, erməni alimi Girdiman vilayətinin lokalizəsi ilə bağlı Azərbaycan tarixçilərinin fikrinin üstündən xətt çəkərək özünün əvvəllər dərc etmiĢ olduğu ehtimalını oraya əlavə edib [423, 27-30]. Beləliklə də, o vaxtdan etibarən «Azərbaycan tarixi» kitablarının müxtəlif müəlliflər heyəti tərəfindən hazırlanaraq çap edilən bütün nəĢrlərində bu ehtimal əsas götürülüb. Q.Ə.Qeybullayevin yazdığına görə, Gəncə-Qazax zonasını, VII əsrdən etibarən isə Qazax-Ağstafa zonasını əhatə edən Sakasena da Girdiman vilayəti və knyazlığının tərkibinə daxil idi, hansı ki, o yerlərdə albanlardan savayı, həmçinin, udinlər və saklar da yaĢayırdı [379, 88-90]. Bəli, müəyyən tarixi dövrlərdə həqiqətən də Sakasena ərazilərinin bir qismi, həm də, ola bilsin ki, böyük bir qismi Girdiman feodallarının təsiri altında olub. Amma bu nə Girdiman, nə də Sakasenanın Albaniyanın ucqar qərbində lokalizəsinə əsas vermir. Yeri gəlmiĢkən elə sakların və udinlərin Albaniyanın qərb ərazilərində məskunlaĢdığını təsdiqləyən dəlillərin də yetərincə olduğunu demək çətindir. Əksinə, bizə belə gəlir ki, udinlərin məhz indi yaĢadıqları Qəbələ və Oğuz rayonlarının ərazisi ilə bağlılığı üzərində düĢünmək üçün daha ciddi əsaslar mövcuddur. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Mehranilərin nüfuzunun artdığı vaxtlarda ən azı DaĢağıl çayınadək olan həmin ərazilər də Girdiman vilayətinin tərkibində olubdur. Yalnız bu halda Q.Ə.Qeybullayevin udinlərin Girdiman ərazilərində də yaĢadığına dair fikri ilə razılaĢmaq olar. Yeri gəlmiĢkən onu da bildirək ki, Q.Ə.Qeybullayevin Girdiman tarixi ilə bağlı baxıĢlarında ziddiyyətli məqamlar çoxdur və onların xeyli qismi ilə əsla razılaĢmaq olmaz. Məsələn, o yazır: «Erkən orta əsrlərdə Girdiman knyazlığı mövcud olub, hansı ki, hökmdar CavanĢirin hakimiyyəti dövründə o, bütün Albaniyanı əhatə edib. Girdiman qalası da orada yerləĢib... Bu qala ġamxorçayın qolu olan Girdiman çayının sol sahilində yerləĢir, hansı ki, XIX əsrin sonlarınadək Qırtman adı ilə xarabalıqları mövcud olub» [379, 187]. Q.Ə.Qeybullayevin yazdığından belə çıxır ki, Girdiman knyazlığı bütün Albaniyanı əhatə edib. Əslində isə Albaniyanı əhatə edən Girdiman knyazlığı deyil, CavanĢirin hakimiyyəti idi. Q.Ə.Qeybullayev Girdiman dövləti, knyazlığı və vilayəti anlayıĢlarını heç də həmiĢə yerli-yerində iĢlətməyib. Ən baĢlıcası isə onun qeydlərində Girdimanın sadəcə olaraq Albaniya dövlətinin inzibati-siyasi vahidlərindən biri olduğu nəzərə alınmayıb. Təəssüflər olsun ki, bu məfhumların yerli-yerində iĢlədilmədiyinə digər albanĢünas alimlərin əsərlərində də rast gəlirik.
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|