Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
18
ictimai məzmunudur, məfkurəsinin xalq mənafeyinə tabe tutulmasıdır. Şer atəşinə məruz qalan qara hədəflər Xəlil Rzanın ictimai düşmənləridir. “Qara hədəfə atəş” silsiləsində gərgin döyüş gedir. Bu döyüş tərəqqi ilə irtica, düzlük ilə yalan, cəsurluq ilə qorxaqlıq, yurdsevərlik ilə milli satqınlıq, zəka ilə nadanlıq arasındadır. “Məndən başlanır vətən” (1988) kitabındakı satirik şerlərə X.Rza “Ələkbər Sabir işığında” adı vermişdir. Satirik ruh, zəmanədən şikayət, cəmiyyətdəki neqativ hadisələrə kəskin tənqidi münasibət və bunların satirik vasitələrlə təqdimatı həmin kitabdakı şerlər üçün səciyyəvidir. “İftiraçıya”, “Heç bir ehtiyat!”, “Verin mənim haqqımı!”, “Sənin ölümünü gözləyənlər var”, “Toxunmadım ilana” kimi əsərlər satirik boyalarının həyatiliyi ilə diqqəti daha çox cəlb edir. Keçən əsrin 90-cı illərində X.R.Ulutürkün “Ayla Günəş arasında” (1992), “Uzun sürən gənclik” (1994), “Mən Şərqəm” (1994), “Azadlıq” (1998) və başqa şer kitabları çap olunmuşdur. Sədaqətli zövcəsi Firəngiz xanım Ulutürk şair dünyasını dəyişəndən sonra onun irsini səhmana salmış, ondan artıq şer, poema və tərcümə kitablarını, bəzi elmi əsərlərini, gündəliklərindən nümunələri nəşr etdirmişdir. Uyarlı dövlət sərəncamlarına əsasən X.R.Ulutürkün iki cildlik və beş cildlik seçilmiş əsərləri nəşrə hazırlanmışdır.
* * *
X.R.Ulutürk onlarla irili-xırdalı poemanın müəllifidir. O, poemanı poeziyanın seçmə janrı hesab edirdi. Belinskinin: “Poema həyatı onun ən mühüm məqamlarında ehtiva edir” - fikrini izah edərək, yazırdı ki, həyatdakı hər şey poema üçün mövzu və bədii material ola bilməz. “Poema mütləq qəhrəmanlıq, nəciblik, ləyaqət, vətənpərvərlik, fədakarlıq ruhu ilə dolu olmalıdır. Hətta, poemada müsbət qəhrəman olmasa belə, müsbət ideal mütləq olmalıdır”.
19
X.Rzanın poemaları epik vüsətə malikdir. Brest qalası qəhrəmanı Əliheydər İbrahimovun şücaətlərinə, onun sevgilisi Asya xanımın fədakarlığına həsr olunmuş “Məhəbbət dastanı”, ataların mübarizə və hümanizm estafetini davam etdirən oğullara dair “Atalar-oğullar” poeması, Söhrab Tahirə xitabən yazılmış “Az ömürlü ağ günlər”, Xəzər qasırğalarında vəzifə başında həlak olmuş qəhrəmanların xatirəsini əbədiləşdirən “Tufandan güclülər” - geniş epik təsvir və təhkiyəsi ilə seçilən bədii nümunələrdir. Şairin ilk sanballı poemalarından biri “Hara gedir bu dünya?”dır. Bu əsər Azərbaycanı ikiyə bölən, bəşər mədəniyyətinə dahilər vermiş bir xalqı əslindən-kökündən, ənənələrindən, mənəviyyatından qoparmağa çalışan qara qüvvələrə qarşı poema- pamfletdir. Əsər ekspozisiya və doqquz bölməsindən ibarətdir. “İki qardaşın söhbəti” adlı bölmə tariximizin parlaq və şərəfli səhifələrindən biri olan Cənubi Azərbaycanda milli demokratik hökumətin bərqərar olması mövzunun və ideyanın predmetinə çevrilmişdir. Cənubda azadlıq uğrunda mübarizə tarixinin ən mühüm mərhələləri, həmin mübarizənin Firudin İbrahimi kimi tanınmış öndərləri, təmənnasız qəhrəmanları, cəsur fədailəri, milli hökumətin qurulması, torpağın kəndlilərə paylanması, ana dilində məktəblərin açılması, ilk Ana dili dərsliyinin işıq üzü görməsi ideal qardaşları olan Söhrab Tahirlə şairin söhbətində ifadə edilmişdir. Qalx ayağa, Vətənim! Bu xoşbəxt ölümümlə nümunəyəm mən sənə. Səs ver mənim səsimə Xəzərin ciyərilə. Bütün Babəklərinin, bütün Kərəmlərinin, Bütün Nəbilərinin birləşmiş hünərilə! Bu gün mənim ölməyim, mənim qanlı köynəyim Sənin mübarizənin başlanğıcıdır hələ. Hələ dağ başındadır işıqlı mərhələ. O işığın uğrunda mən ölümə gedirəm. Al, sənə bəxş edirəm,
20
Qızıl bayrağın olsun Güllədən deşik-deşik al qırmızı bədənim! Qalx ayağa, Vətənim! Qalx ayağa Vətənim! Qəhrəmanlığın fəcilik ilə vəhdəti və qələbəsi poemanın bu misralarında çox zəngin boyalarla canlandırılmışdır. Şairin SSRİ rejiminə qarşı ağır ittihamnamə kimi səslənən ən təsirli poemalarından biri “Sumqayıt dastanı”dır. Əsəri oxuyarkən bir daha görürsən ki, 1988-ci il fevral ayının 28-də və 29-da ağır iqtisadi, siyasi, ictimai, mənəvi vəziyyətlərinə etiraz əlaməti olaraq küçələrə çıxmış sumqayıtlıların geniş miqyaslı aksiyasından sui- istifadə edən daşnaklar milli münaqişə zəminində iblisanə təxribatlar törətmişdilər. “Adımız, soyadımız” poemasında şair çox aktual, ictimai əhəmiyyətə malik olan bir problem üzərində də düşüncələrini ifadə etmişdir. Məsələ qaldırmışdır ki, Azərbaycan adlarının çoxu ərəb adlarıdır, soyadımızın ifadə forması isə ov/ova kimi rus şəkilçiləri ilə əmələ gəlmişdir. O, əcnəbi kəlmələri doğma sözlərimizlə əvəz etməyi məsləhət gorürdü. Bu baxımdan ədəbi dilə yeni, milli sözlərin daxil olmasında Xəlil Rzanın tarixi xidmətləri həqiqətən böyük olmuşdur. “Əlvida, Azərbaycan!” ponoram-poeması mövzusu, motivləri, həyat materialı etibarilə X.Rzanın “Qanım bayrağımdadır!” poemasının başlanğıcıdır. Əsərdə 20 Yanvar faciəsinin yüzlərlə dəhşətli epizodlarından birinin fonunda sovet imperiyasının Azorbaycan xalqına qarşı törətdiyi genosid aktının ifşası verilmişdir. Şairin oğlu Təbriz Xəlilbəylinin Qarabağ döyüşlərində böyük fədakarlıq göstərərək həlak olması, ölümündən sonra ona Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı adının verilməsi, Azərbaycan Respublikasının müstəqillik əldə etməsi, şairin zindan həyatının təsirli epizodları bu panoram poemanın əsas materialını təşkil edir. Əsər zindanın təsvirilə başlanmış, ondakı bütün hadisələrə də elə bu daş qəfəsdən baxılmışdır:
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|