Nizami Tağısoy
68
məsi müxtəlif ərazilərdə, regionlarda müxtəlif adlar altında get-
mişdir. Məsələn, Qaraçayda və Malkariyada «Erirey» adı altında
keçirilən yaz tarla mərasimi nəğmələrlə müşayiət olunmaqla bu
respublikaların hər yerində keçirildiyi halda, «Xardar» və «Hıçı-
uman» kimi mərasimlər yalnız Çegem dərəsində bayram edilirdi.
«Saban-toy» mərasimi isə Xulam-Bezengi və Cegem dərələrin-
də qeyd olunurdu. «Qollu» isə əsasən Böyük Malkariyada keçi-
rilməklə ən populyar yaz bayramı hesab olunurdu. Onu da qeyd
edək ki, «Qollu» mərasimi yuxarıda adlarını çəkdiyimiz A.Xola-
yevin və H.Malkonduyevin tədqiqatlarında yetərincə ətraflı təhlil
olunmuşdur.
Beləliklə, «Qollu» mərasimi əsasən martın ortasında yaz-tar-
la işlərinin başlanması ilə bağlı hər il kütləvi şəkildə məhsul və
bolluq allahı Qolluya həsr olunan yaz-təqvim bayramı kimi ke-
çirilərmiş. «Qollu» Böyük Malkariyanın Ştulu adlı geniş vadi-
sində təşkil olunarmış. Buraya yaxın aullardan başlayaraq, digər
dərələrin sakinləri, o cümlədən Qaraçay ərazilərindən gələnlər
bayram şənliklərinə məhz bu yerdə toplaşarmış. Buraya hətta
digər regionlardan Kumuxıstandan, Kabardadan, Svanetiyadan,
Diqoriyadan və başqa yerlərdən də qonaqlar axışıb gələrmişlər.
H.Malkonduyevin informatorlardan aldığı məlumatlara görə bu
bayram üç həftə davam edərmiş. Əlbəttə, belə mərasimdə bütün
yaş qruplarından olan insanlar iştirak etsə də, ən başlıca rol, heç
şübhəsiz ki, gənclərə verilirmiş. «Qollu» elə bir mürəkkəb məra-
sim idi ki, onun qaydalarına əməl edilməsi bütün iştirakçılar üçün
vacib hesab edilirmiş.
«Qollu»nun ən qədim nəğmə variantlarından birində Qollu
ilahəsinə aşağıdakı sözlərlə müraciət olunurmuş:
Ойра, Голлу, сен берекетли къоллу!
Ойра, Голлу, сен мирзеy кёллю!
Будай гюттюле байлатхын!
Индыр тёбеле къалатхын! (3, 90)
Qaraçay ədəbiyyatı
69
Bu bəndin tərcüməsi dilimizdə belə səslənir:
Oyra, Qollu, sən bərəkətli qollusan!
Oyra, Qollu, sən qəlbində məhsullusan!
İmkan ver buğda dərzlərin yığaq!
Xırmanı da taxıl ilə dolduraq!
Bu mərasim bir neçə mərhələdən ibarət imiş: ritualın açılı-
şı, xor ifası, kütləvi rəqslər, - bunların hamısı haminin müqəddəs
böyüklüyünü tərənnüm etməklə idman oyunları müsabiqəsi, ən
gözəl qıza və ən sücaətli qoçaq oğlana mükafatlar təqdim olun-
maqla və s. müşayiət olunurmuş. Eyni zamanda bu oyunlar milli
mübarizə güləş - («tutuş») - ip dartma («jip tartıu»), ən qaçağan
atda çapma («çariş» - yarış) və s. zənginləşdirilirmiş. Əlbəttə,
mərasimin başlıca mahiyyəti, yuxarıda söylədiyimiz kimi, Qol-
lu ilahəsini şərəfləndirməkdən ibarət idi. Buna görə də bayramı
daha təmtəraqlı təşkil etmək istəyirlərmiş. Eyni zamanda «Qollu»
mahiyyətinə görə hər hansı qəbilə, icma mərasimi yox, ümum-
milli, yaz-tarla bayramı olmaqla, məhsuldarlıq və bolluq allahına
həsr olunmuş mərasim idi. Mərasim başlamazdan öncə bütpərəst
kahin (sonrakı dövrlərdə islamın qəbulundan sonra bunu şeyx
edirmiş), yaxud Xalq Törə məclisi sırasından olan ən nüfuzlu in-
sanlardan biri tütək (sıbızqı) çalmaqla Qollu ilahəsinin şərəfinə
melodiya ifa edirmiş. Bundan sonra digər kahin (şeyx, yaxud hər
hansı nüfuzlu şəxs) darı, mərci, ya arpadan çəkilmiş o qədər də
tünd olmayan içkini əlindəki qədəhdə tutmaqla bayram alqışla-
rı səsləndirirmiş. Əvvəl qocalar və qarılar, sonra isə gənclər bö-
yük halay vurub dairə təşkil etməklə rəqs etməyə başlayırlarmış.
«Qollu» rəqsi adətən on musiqi alətindən ibarət bir ansamblla ifa
olunurmuş. Onlar Qaraçay-malkarlarda aşağıdakı kimi adlanır-
mış: tuluq zurnası (qıbıt kobuz), qusli (barmaqla çalınan musiqi
aləti), kınqız (kobuz), sümsü (müyüz kobuz), qaval (daurbas),
saz, sırıyna, sıbızqı, nunu, zurna, kaman (kıl kobuz), kaman yayı
(jıya kıl kobuz), şax-şax (kars), qarmon (kobuz) və s..
Nizami Tağısoy
70
XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, «Qollu» getdikcə qə-
bilənin toy mərasiminə çevrilmiş və diyarın bir sıra dərələrində
qorunub saxlanılmışdır. XX əsrin əvvəllərində isə o artıq öz funk-
siyasını getdikcə itirməyə başlamışdır (3, 91).
«Qollu» bayramından söhbət açarkən, həm də Qaraçay-mal-
karların yaz mərasimi olan «Saban-toy»dan danışmamaq doğru
olmazdı. «Saban-toy» hərfi mənada «Kotanın torpaqda açdığı iz
(şırım)» kimi tərcümə olunur ki, bu nəğmə torpaq, tarla allahı Da-
ulenin (yaxud Dauletin, yəni Dövlətin) şərəfinə oxunan nəğmə ilə
müşayiət olunurmuş. Çegem dərəsində «Saban-toy» mərasimini
bütün qəbilə bir yerdə bayram edirdi və bu mərasim Çegemdə
həm də «Qutan» adlandırılırmış. «Saban-toy»un danılmaz atri-
butu gopçu (yəni şəbih paltarı geymiş adam və keçi) imiş. Digər
icma məhsuldarılq ayinləri və mərasimlərində olduğu kimi bura-
da da onun başlıca məqsədi Azərbaycandakı Bahar bayramında
olduğu (kosa və keçəl) kimi insanlar arasında gülüş doğurma, on-
ları şənləndirməyə xidmət edirmiş.
Yeri gəlmişkən söyləyək ki, bu mərasim də Çegem dərəsində
daha çox populyar olmuşdur. Çegem icmasının ağsaqqalırndan
biri bu torpaq-tarla-əfsun (alqış) himnini aşağıdakı kimi ifa et-
mişdir:
О Дауле, сабан, сабан.
Усталыгъы кёп Дауле
Деулеринги, жек Дауле
Ашлыгънгы сеп, Дауле.
Къачха эсен, жет, Дауле
Биз жиябыз, биз жиябыз
Бергенинги кюфге къуябыз
Ма кюлтеле – сен бересе
Бир кюлтенгде – бир кюф ашлык
Бир кюфюнгде – бир жыл монглукъ
Dostları ilə paylaş: |