Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 22 bölmədən ibarətdir 28 . «TəzkirətüĢ-Ģüəra»nın birinci bölməsində 5 padĢah və 4 Ģahzadədən bəhs olunmuĢdur. Əsərin ikinci bölməsin- də isə XV-XVI əsrdə yaĢamıĢ 377 nəfər Ģairə yer verilmiĢdir. Bu əsər Qınalızadə təzkirəsinin xülasəsidir və müqəddimədən də mə- lum olduğu kimi, Bəyani, Qınalızadə təzkirəsini tamlıqla köçürə bilmədiyi üçün yalnız tanınmıĢ Ģairləri seçib əsərinə daxil etmiĢ- dir. Bəyani əsərinə Qınalızadə təzkirəsində olmayan Ģairləri də əlavə etmiĢdir. Bunların arasında Xaqani, Xəlvəti, Xıdri, Müidi, Meyli kimi Ģairlərin adını çəkmək olar. Bəyani təzkirəsi Qınalıza- də təzkirəsinin xülasəsi olmaqla bərabər, Ģairlərin həyatlarına əla- vələr olunması və bir neçə yeni Ģairi əhatə etməsi baxımından ta- mamlayıcı xarakter daĢıyır. Türkiyə ədəbiyyatında XVII əsrdə də təzkirəçilik ənənəsi da- vam etdirilmiĢdir. Bu əsərlər XVI əsrdə yazılmıĢ təzkirələrin de- mək olar ki, zeylidir və XVI əsrdə təməli qoyulan və bir-birinin ardınca qiymətli nümunələr verən Türkiyə təzkirəçiliyini fasiləsiz davam etdirən əsərlərdir. XVII əsr təzkirəçilərindən Riyazi, Faizi, Rza, Yümni, Asim və Güftinin adlarını çəkə bilərik. XVII əsrdə də Osmanlı təzkirəçiləri təzkirəçilik ənənəsini davam etdirmiĢlər. Ancaq XVII əsr təzkirələri XVI əsrdə bu janr- da tərtiblənmiĢ əsərlərdən müəyyən cəhətlərinə görə fərqlənmiĢ- dir. Belə ki, XVI əsr təzkirəçiləri öz dövrlərindən əvvəl yaĢayan Ģairləri əsərlərində xatırlamıĢdılar. Bu səbəbdən təzkirələrdəki bio- biblioqrafik məlumatı da çox geniĢ olurdu və bu təzkirələrin həc- minə də təsir etmiĢdir. XVII əsr təzkirəçiləri isə daha çox öz dövr- lərində yaĢayıb-yaradan Ģairlərdən bəhs edir və bio-biblioqrafik məlumat çox qısa verirdilər. Onun əvəzinə Ģeirlərdən nümunələr artırılırdı. Beləliklə, qeyd olunan bu dəyiĢikliklər nəticəsində XVII əsrdən etibarən Osmanlı təzkirəçiliyi tarixində antologiya xa- rakterli təzkirələr tərtiblənməyə baĢladı. Riyazi təzkirəsi bu iki əsr arasında keçid dövrünün məhsu- ludur. Əsərləri içərisində Riyaziyə (1572-1644) Ģöhrət gətirəni məhz «RiyazüĢ-Ģüəra» adlı təzkirəsidir. Riyazi təzkirəsini h.1016 / 1607-ci ildə yazmağa baĢlayıb, h.1018/1609-cu ilin rəcəb ayında bitirdiyini əsərin sonunda yazdığı tarixdən öyrənirik. Təzkirə tər- 28 Бейани Мустафа бин Ъаруллащ Тезкиретцш–шуара / елештирмели баскыйа щазырлайан Др. И.Кутлук. Анкара: ТДК, 1997, 90 + 345с. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 23 tiblənərkən daha əvvəl yazılmıĢ təzkirələrdən istifadə edilmiĢdir. Əsər müqəddimə və 2 rövzədən ibarətdir. Təzkirədə ümumilikdə 424 Ģair haqqında məlumat verilmiĢdir. Riyazi özündən əvvəlki təzkirəçiləri tənqid etsə də, ikinci rövzədəki Ģairlər haqqında məlu- mat verərkən bu əsərlərdən bəhrələnmiĢdir. «RiyazüĢ-Ģüəra» XVII əsrin demək olar ki, ən diqqətəlayiq təzkirəsidir. Əsərin ən önəmli cəhəti bütün Ģairlərin vəfat tarixlərini əks etdirməsindədir. Riyazi təzkirəsinə daxil etdiyi bütün Ģairələrin demək olar ki, əsərlərinin hamısını nəzərdən keçirmiĢ və yalnız tərifə layiq olan Ģeirləri seç- miĢdir. Ancaq digər təzkirəçilər bu çətinliyi öz üzərlərinə götür- məmiĢlər 29 . Qafzadə Faizi (h.998/1589-h.1031/1622) «Zübdətül-əĢar» adlı antologiya xarakterli təzkirəsi ilə tanınmıĢdır. Təzkirədə XV əsrin ortalarından, yazıldığı 1621- ci ilə qədər yaĢamıĢ 14-ü qadın olmaqla, 515 nəfər Ģairdən bəhs olunmuĢdur. Bunlardan 57-si an- caq bu təzkirədə xatırlanmıĢdır. Əsərdə Ģairlər haqqındakı bio-bib- lioqrafik məlumat iki-üç cümlədən artıq deyildir. Faizi təzkirəsinə daxil etdiyi Ģairlərin vəfat tarixlərini verməyə diqqət yetirmiĢ, də- qiq bilmədiyi tarixləri isə Ģairlərin yaĢadığı dövrü əks etdirən ifa- dələrdən istifadə etməklə vermiĢdir. Faizinin «Zübdətül-əĢar»ı təz- kirədən çox antologiyanı xatırladır. Çünki burada Ģairlər haqqında məlumatdan çox, onların əsərlərindən nümunələr verilmiĢdir. Əsrin digər bir təzkirəçisi Zəhrimarzadə Rzadır (?/1671). Di- van müəllifi olan Rza h. 1050/1640-cı ildə təzkirəsini tamamlayıb, Sultan Ġbrahimə təqdim etmiĢdir. Təzkirə qısa bir ön söz, 2 fəsil və xatimədən ibarətdir 30 . Təzkirəçi ön sözdə əsərinə əvvəlki dövr padĢahları ilə, h.1000/1591-ci ildən sonra yetiĢən Ģairləri daxil et- diyini yazır. Təzkirənin «Zikri Ģüəra-yi səlatin-i maziyyə» baĢlıqlı birinci bölməsində 9 Ģair padĢahdan bəhs olunmuĢdur. Onlardan hər birinin təxəllüsü, səltənət tarixləri və müddəti, Ģeirlərindən iki- üç beyt nümunə verilmiĢdir. Əsərin II bölməsində əlifba sırası ilə h.1000/1591-1050/1640-cı illər arasında yetiĢən 257 Ģair haqqında 29 Эибб В. Османлы шиир тарищи /tеръ. А.Чавушоьлу.3-4-5. ъ. Анкара: Акчаь, 1999, с. 149. 30 Rıza. Tezkire-i Rıza, Ġstanbul: Dersaаdat, 1316; Сеййид Риза Зещримарзаде. Риза тезкиреси / нешреден. Др.С.Ердаьы. Анкара: Тцрк дили ве едебийаты китаплары, 2002, ВЫЫ+109 с. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 24 məlumat yer almıĢdır. PadĢahlarla birlikdə təzkirədəki Ģair sayı 266-ya çatır. Riyazi və Rza təzkirələrini qarĢılaĢdırdıqda məlum olur ki, bu iki əsər birlikdə Ģairlərhaqqında ətraflı məlumat verib, nümunə- lərə az yer vermiĢ XVI əsrin klassik təzkirələri ilə, antologiya xa- rakteri daĢıyan təzkirələr arasında yer almıĢdır. XVII əsrdə tərtiblənmiĢ baĢqa bir təzkirənin müəllifi Yüm- nidir (?/1662). O, Qafzadə Faizinin təzkirəsinə zeyl yazaraq «təz- kirənevislər» sırasına düĢmüĢdür. Yümninin qələmə aldığı yeganə əsər «Təzkireyi-Ģüəra-yi Yümni» adlı təzkirəsidir. Təzkirə 1621- 1622-ci illərdə yaĢayıb-yaratmıĢ 29 Ģairi əhatə edir. Əsər 1622-ci ildə təzkirəçinin vəfatı səbəbi ilə yarımçıq qalmıĢdır. Yümni Ģair- lər haqqında bir-iki sətirlık, çox qısa məlumat və Ģeirlərindən iki beytlə üç qəzəl arasında nümunə verir. Yümni təzkirəsi digər təz- kirələrdə rast gəlmədiyimiz 11 nəfər Ģair haqqında məlumat verən ilkin mənbə kimi dəyərlidir 31 . Faizinin «Zübdətül-əĢar»ına Yümnidən sonra ikinci zeyli Seyrəkzadə Mehmed Asim (?-1675) yazmıĢ və əsərini «Zeyli- zübdətül-əĢar» adı vermiĢdir. Əsər antologiya xarakterlidir. Təzki- rəçi əsərinə h.1030-ci ildən ölümünə qədər 55 il ərzində yaĢayıb- yaratmıĢ Ģairləri toplamıĢdır. Asim əlifba sırasına görə verdiyi 123 Ģairdən sonra, əsərin Qafzadə Faizinin təzkirəsinə zeyl olduğunu və «Zeyli-zübdətül-əĢar» adlandırdığını yazır. Antologiya xarak- terli təzkirələr içərisində ən az məlumatı əhatə edib, ən çox nümu- nəni əks etdirən Asim təzkirəsidir. XVII əsrin ikinci dərəcəli Ģairi hesab olunan Ədirnəli Əli Güfti (?- h.1088/1677) orijinal əsərləri ilə diqqəti cəlb etmiĢdir. Güftinin 2400 beytdən ibarət olan «TəĢrifatüĢ-Ģüəra» adlı təzkirəsi türk ədəbiyyatında nəzmlə qələmə alınmıĢ ilk təzkirədir. Güftidən əvvəl və sonra heç bir təzkirəçi mənzum təzkirə qələmə almamıĢ- dır. Təzkirədə 106 Ģairdən bəhs olunmuĢdur. Digər təzkirələrdə rast gəlmədiyimiz 25 Ģair haqqında məlumatı məhz bu əsərdən alı- rıq. 31 Ердем С. Мещмет Салищ Йумни-Тезкире-и шуарайи - Йцмни // Тцрк дцнйасы араштырмалары, 1988 Аьустос, № 55, с.85 – 112. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|