Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu muxtar kazimoğlu səNƏt qayğilari baki – 2015 Redaktoru

MİRZƏ CƏLİL YURDUNDA ƏDƏBİ PROSES
Filologiya elmləri doktoru, professor Yavuz Axund­lu­nun “Ədəbi mühit və sənətkar” kitabına ön söz yazmaq mə­sələsi ortaya çıxanda mən oturub-durub C.Məmmədquluza­dənin həyatı barədə fikirləşməkdəydim: bir vaxt Yavuz müəl­limin tələbəsi olan və indi Milli Elmlər Akademiyasının müx­bir üzvü səviyyəsinə yüksələn (bu gün artıq həqiqi üzv olan – M.K.) İsa Həbibbəylinin “Cəlil Məmmədquluzadə” monoqra­fi­yasını, onun ardınca Həmidə Məmmədquluzadənin böyük ədib haqqında məşhur xatirələrini və Mirzə Cəlilin “Xatira­tım” əsərini təzədən oxumuşdum. Böyük sənətkarın ömür yolu ilə bağlı bəzi (canlı!) faktların təsiri altındaydım və hiss edirdim ki, Y.Axundlunun Naxçıvan ədəbi mühitindən bəhs edən yeni kitabına ön söz yazanda da Mirzə Cəlilsiz ötüşmək mümkün olmayacaq. Naxçıvanda yaşayan ədəbiyyat adamla­rın­dan söhbət açmaq istərkən Mirzə Cəlili necə xatırlama­yasan ki, bu qüdrətli sənətkar da dünyaya Naxçıvanda göz açıb və ilk bədii əsərlərini məhz burada qələmə alıb. Nax­çıvanda yaşayıb-yaratmağın, eləcə də Naxçıvan barədə bədii söz deməyin Mizə Cəlil nümunəsi varsa, həmin nümunəni ya­da salmamaq, doğrudan da, çətindir.

Doğulduğu Naxçıvanı Mirzə Cəlil “qaranlıq dünya” ad­landırır. O qaranlıq dünyada qohum-əqrəba, qonum-qonşu gecə-gündüz namaz qılmaqla məşğuldur. Göydəki ulduzları sayıb qurtarmaq olur, amma islam ümmətinin qıldığı namazı sayıb qurtarmaq olmur. Cümə günləri cümə namazına durur­lar, ölü öləndə meyit namazına dururlar. Göy guruldayanda namaz qılırlar (ayət namazı), ay tutulanda namaz qılırlar (xü­suf namazı), gün tutulanda namaz qılırlar, qara yel əsəndə na­maz qılırlar, and içəndə namaz qılırlar, nəzir eləyəndə na­maz qılırlar, icarə eləyəndə namaz qılırlar. Bu namazların içində ən büsatlısı meyit namazıdır... Hacı Hüseynəlinin axır nəfəsi ağzından çıxmamış Molla Məmiş yekə cırıq Quranı kürkünün altından çıxarıb avazla Quran oxumağa başlayır. Molla Mə­mişin dalınca Molla Tağı və Molla Baxşəli də özünü yetirir. Can verən Hacı Hüseynəlinin “qoyun insancasına azad olum” yalvarışına baxan olmur. Molla Kərimin azanı şəhərin bütün camaatını yarım saatın içində Hacı Hüseynəlinin evinə və həyətinə toplayır, şəhərin cəmi əmmaməliləri qarğa-quzğun tək buraya cəmlənir. Onlar bu gün plov yeyəcəklər!

Mirzə Cəlil bu cür gülməli və gülməli olduğu qədər də ağlamalı səhifələrlə dolu olan “Xatiratım” əsərini sovet döv­ründə yazıb və arzulayıb ki, kaş “islama sitayiş edən millətlər (və habelə qeyri dinlərə sitayiş edən millətlər) dünya elmlərini təhsil edib və cəmi din və dinçilərin mövhumat və xurafatın­dan agah olub birdən-birə azandan əl çəkələr... və namazların cümləsini bir çuvala doldurub Araz və Kür daşan zamanı suya axıdalar, qoysun getsin işinə...”

Sovet dövründə mövhumat və xurafatdan agah olduq­mu? Bu suala tərəddüdsüz-filansız “bəli” cavabını tək-tük adam verər. Amma orası şəksizdir ki, sovet dövründə namaz­ların çoxunu zor hesabına “suya axıtmaq” mümkün oldu. Ye­ni həyat uğrunda kəskin mübarizə başlandı və yeni insan tər­biyələndirmək işi ilk növbədə yazıçıların öhdəsinə düşdü. Y.Axundlunun qeyd etdiyi kimi, 1920-30-cu illərdə sosialist quruluşunu tərənnüm edən ədəbi qüvvələrə xüsusi şərait yaradıldı, onların əsərləri geniş şəkildə təbliğ olundu. 1921-ci ildə Naxçıvanda nəşrə başlayan “Cavanlar həyatı” adlı qəzet öz məramnaməsində bütün cavanlara yox, məxsusi olaraq fəhlə-kəndli cavanlara (yeni hökumətin avanqard dəstəsinə) arxalandığını və onlar üçün geniş meydan açdığını bəyan etdi. Əyyub Abbasov, Əvəz Sadıq, Müzəffər Nəsirli, Əkbər Məf­tun və b. yazıçılar böyük ehtirasla ədəbi-siyasi mübarizə mey­danına atıldılar. M.İbrahimov və Ə.Vəliyevin Bakıdan Nax­çıvana göndərilməyi burada ədəbi-siyasi işə xüsusi təkan ver­di. M.İbrahimov Naxçıvan təəssüratı əsasında “Həyat” pyesi­ni yazdı və bu pyes kollektivləşmə uğrunda mübarizəyə həsr olunmuş nümunəvi əsərlər sırasına çıxdı.

Kollektivləşmə mərhələsi başa çatdıqdan sonra yazıçıla­rımızın ən başlıca vəzifəsi adamları alman faşizminə qarşı ölüm-dirim savaşına səfərbər etməkdən ibarət idi. Günün tələ­binə ilkin olaraq Azərbaycan sovet şeirinin bayraqdarları ca­vab verdilər. S.Vurğun, S.Rüstəm və R.Rza şeiri, təbii ki, Naxçıvanda da əks-səda tapdı və həmin şeirin ahəngi üstündə yeni-yeni misralar yarandı:

Get, aslanım, gözləyir ana Vətən yolunu,

Darda qoymaz inan ki, о da igid oğlunu.

Get-get, kəndlər, şəhərlər al qanların içində,

Get döyüşə, əzizim, zəfər sana yar olsun.

Gündə bir həyat sönür tufanların içində,

Fərar edən nakəsə, qorxaqlara ar olsun!

(M.Nəsirli)

Bu şeirdə məhəbbətlə adı çəkilən ana Vətən bütün sovet dövrü ərzində yazıçılarımızın, о cümlədən Naxçıvanda ya­şayıb-yaradan qələm sahiblərinin, bəlkə də, ən çox müraciət etdiyi bir mövzudur. Naxçıvanda yaşayan şairlərdən bu möv­zu­da qələmini sınamayanı, yəqin ki, yoxdur. Düşmənə baş əy­məyən Əlincə qalası, vüqarlı dağlar, Batabat yaylağı, Ordu­badın bağ-bağatı, Araz, Arpa çayı, Mömünə xatun məqbərəsi, Naxçıvanın qəhrəman övladlarının ömür dastanı şairlərin ilham mənbəyidir. Naxçıvan ədəbi nümunələrində vətənpər­vərlik motivlərinin üstünlük təşkil etdiyini nəzərə alan Y.Axund­lu kitabda M.Nəsirli, Ə.Yusifli, H.Razi, Kəmalə, H.Va­leh, A.Qasımov və b. şairlərin vətən mövzulu şeirlərinin ən oxunaqlısını seçib araşdırmaya cəlb edir, az qala hər gün eşitdiyimiz bu misraların Hüseyn Əzim qələminə məxsus olduğunu diqqətə çatdırmağı lazım bilir:

Səndə tarixlərin çox nişanı var,

Hər daşın qəlbində ox nişanı var,

İndi nə xanı var, nə sultanı var.

Ey könül mülkünün barı Naxçıvan,

Ellərin sevimli yarı Naxçıvan.

H.Əzimin və onun qələm yoldaşlarının təsvir etdiyi Nax­çıvanda Mirzə Cəlilin dediyi “qaranlıq dünya”nın heç izi-tozu da yoxdur. Ərsiz bir arvadın üstünə qoşun çəkib onun ləyaqətini tapdayan və var-yoxunu əlindən alan, kasıb bir kən­dlini sinsidib onun arvad-uşağını gözüyaşlı qoyan Xuda­yar bəylərə burada qətiyyən rast gəlməzsən. Xudayar bəyə uyub öz anasına divan tutan Vəliqulu kimi nankor övladlara burada yer ola bilməz. Burada ana övladdan ötrü müqəddəs bir varlıqdır:

Ana – ülvi məhəbbət, gözəllik aləmidir,

O, bir nəğmə deyildir, nəğmələrin cəmidir.

(H.Razi)

Ananın müqəddəs sayıldığı bu torpaqda atanın da öz yeri var. Atanın vaxtsız-vədəsiz qocalıb əldən düşməyi övlad qəlbində böyük bir nisgildir:

Zirvədəydi – zirvələrdən enir o,

Səfərdəydi – mənzilinə dönür o,

Tonqal idi – yavaş-yavaş sönür o,

Ocaq idi – közü qalıb atamın.

(V.Məmmədov)

Yaxşını yazmaq, yaşadığın yeri-yurdu pis qələmə ver­məyi böyük qəbahət saymaq Naxçıvan ədəbi mühitində təkcə şeirin yox, nəsr və dramaturgiyanın da başlıca meyarıdır. “Sa­bahın sorağında” (H.İbrahimov) və “Qaçaq Quşdan” (H.Ar­zulu) romanlarının, “Məhsəti” (Kəmalə) dramının canı­nı məhz yaxşılar (müsbət qəhrəmanlar) təşkil edir. Yaxşını yaz­maq meyarı Naxçıvan ədəbi almanaxlarında daha qabarıq şə­kildə özünü göstərir. Bu meyardan az-çox kənara çıxıb yaxşı ilə birlikdə pisi, şirinlə birlikdə acını da qələmə almağı vacib bilən E.Həbib, İ.Orxan, X.Kərimli, R.Babayev kimi şair və nasirlərin öz səsini seçmək Naxçıvan ədəbi toplularında xeyli dərəcədə çətinləşir:

İndi sən

tapdanmış zəmi,

talanmış gəmisən.

Dünya poeziyasının ab-havası ilə nəfəs alan bu misrala­rın müəllifi – İ.Orxan, qələm yoldaşları kimi, Naxçıvan ədəbi top­lusunda Naxçıvana dünyanın ab-havasını gətirməkdən da­ha çox dünyaya Naxçıvanın şan-şöhrətini çatdırmaq qayğısına qalır:

Burda bütün oba dönər mağara,

Ürəklər od alar nəmər yerinə...

Sovet İttifaqı dağılandan sonrakı mərhələdə tərənnüm yo­lu ilə Naxçıvanı dünyaya tanıtdırmaq meylinin bir az da güc­ləndiyinin şahidi oluruq. Məlum və məşhur müəlliflər öz möv­zularına bu gün də sadiq qalırlar... Amma yox, mövzular sı­rasına yavaş-yavaş din mövzusu da qoşulur. Dünənəcən “Al­lah” kəlməsini işlətməyin düşər-düşməz olduğunu düşü­nüb sıxıntı keçirən şairlər yasaqların götürüldüyü bir şəraitdə islam müqəddəslərinə, habelə böyük qüdrət sahibi saydıqları din xadimlərinə dərin məhəbbət ifadə etməyi özlərinə borc bi­lirlər. V.Əsrar dini mövzuda Xomeyni haqqında poema yazır, Kəma­lə xanım Fərat çayına müraciət edib İmam Hüseynə yas tutur:

Su vermədin Hüseynimə,

Yerlər, göylər batdı qəmə,

Qara geydirdin əynimə,

Fərat çayı, Fərat çayı.

Əlbəttə, İmam Hüseynin qətlinə ağlayıb-ağlamamaq, müasir din xadiminin şəninə poema yazıb-yazmamaq hər qə­ləm sahibinin öz işidir. Amma “Cəlillər yurdusan” deyib Nax­çıvanla öyünəndə Mirzə Cəlil rəhmətliyin (ondan da bir az qa­baq Mirzə Fətəli rəhmətliyin) hansı mətləblərə toxunma­ğı­nın, nədən yana çirkinə çirkin deməyinin də fərqinə varsaq, pis olmaz.

Y.Axundlu imkan daxilində Naxçıvan ədəbi mühitinin bütün əlamətdar faktlarını əhatə etməyə çalışır, bu mühitin ən məşhur söz ustaları ilə bərabər, ən az tanınan nümayəndələ­ri­ni də yada salmağı vacib hesab edir. Ədəbi faktlara belə həs­sas münasibətin nəticəsidir ki, Y.Axundlu dünyadan nakam gedən yazıçı Əbülfəz Bağırova ayrıca oçerk həsr edir, Naxçı­van ədəbi mühitinin qismən cavan nəslinə mənsub olan Rafiq Babayev və Rasimin yaradıcılığını xüsusi diqqətlə araşdırır.

Bugünkü Naxçıvan ədəbi mühitinin, demək olar ki, bü­tün nümayəndələrinin yaradıcılığına toxunan və bu mühitin səksən illik tarixi mənzərəsinə təcrübəli bir tədqiqatçı kimi nəzər salan Y.Axundlu faktlar (o cümlədən din mövzusunda yazılmış müxtəlif səviyyəli əsərlər) barədə hökm verməyə tələsmir. Biz də tələsməyək. Öz fikrimizi bildirib zamanın hökmünü gözləyək.
2001

III BÖLMƏ

SÖZ SƏNƏTİ VƏ ÖMÜR-GÜN QAYĞILARI
“ADAM DİLİNDƏ YAZIN”
Müsahibimiz folklorşünaslıq sahəsində tanınmış Azər­baycan alimi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müx­bir üzvü, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, Azərbaycan Respublikası İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şurasının üzvü Muxtar Kazımoğlu – İmanovdur.
8 uşağın hamısı oxuyub
Naxçıvan Muxtar Respublikası Şərur rayonunun Axura kəndində dünyaya göz açıb. Ailədə səkkiz uşaq olublar: beş qardaş, üç bacı. Atası Kazım müəllim əvvəl fin, sonra isə rus-alman müharibəsində iştirak edib. Müharibədən qayıdandan sonra bir müddət raykomda (rayon icra hakimiyyətində - L.M) təlimatçı işləyib. Atasız-anasız qalmış qardaş-bacısına və müharibədən qayıtmayan böyük qardaşının uşaqlarına da Kazım müəllim baxmalı olub. Uzun illər məktəb direktoru, yaxud sıravi müəllim kimi çalışıb. Məktəbdən evə qayıdandan sonrakı vaxtlarında böyük ailəni dolandırmaq üçün arıçılıq təsərrüfatı ilə məşğul olub. Bütün günü başı işə qarışsa da, övladlarının oxumağına xüsusi fikir verib. Bu ailədə böyüyən səkkiz uşaqdan yeddisi ali, biri texnikum təhsili alıb.
“Şuluq olmağın badına getdim”
Müsahibimiz balaca vaxtı şuluq uşaq olmasından danı­şır: “Məktəbə qədərki dövrdə və ibtidai siniflərdə oxuduğum ilk illərdə çox şuluq uşaq olmuşam. Bir dəfə şuluqluğumun ucbatından qonşunun iti qolumdan qapıb. Qış tətili idi. Ata­mın dayısı oğlu Aşıq Salmangilə getmişdik. Salman əmimin yoldaşı ilə anam evdə nəsə iş görürdülər. Mən də evdəki uşaq­­lara göz verib, işıq vermirdim. Anam məni başından elə­mək üçün dedi ki, Salman əmin tüfəngi götürüb kəklik vur­mağa gedib, sən də onun dalınca get, kəklik vursun, gətir evə. Anamın bu sözləri ağlıma batdı və tez-tələsik evdən çıxdım. Möhkəm qar yağmışdı. Həyətdən xeyli aralanıb üzüyuxarı da­ğa tərəf getmək istəyəndə, gördüm, dizə qədər qara batı­ram, getmək mümkün deyil. Evə qayıtmaq əvəzinə qonşu uşaq­ları tapıb onlarla qartopu-filan oynamaq fikrinə düşdüm. Qonşu­mu­zun həyətinə təzəcə ayaq basmışdım ki, zorba bir it üstümə şığıyıb qolumdan qapdı. Pencəyimin qolundan qar üstünə qan dama-dama evə qaçdım. Anam qoluma bal qoyub bağladı. Atam mənim “qəhrəmanlığımdan” xəbər tutandan sonra kən­din feldşeri – rəhmətlik Baba “doxduru” evə çağır­malı oldu. Beləcə, şuluq olmağın badına getdim”.
“Samanlığa od vurdum”
Bir dəfə də 4-5 yaşlı Muxtar samanlığa od vurur: “Ha­vanın qızmar istisində həyət-bacada heç kim yox idi. Anamla əmim arvadı – əmcanım bizim əl damımızda palaz toxuyur­du. Getdim onların yanına. Gah kirkitə əl atdım, gah həvəyə əl atdım (aydınlıq üçün deyim ki, bunlar palazdan-kilimdən ötrü lazım olan toxuculuq alətlərdir). Anam gördü mən işlə­məyə aman vermirəm, üstümə acıqlandı və mən əl damından çıxmalı oldum. Özümə bir iş tapıb başımı qatmaq istədim. Təndirəsərin (yəni çörək yapılan yerin) taxçasından kibrit qutusu götürdüm. İçərisində bircə dənə kibrit çöpü vardı. Öz-özümə fikriləşdim ki, görən bir dənə kibrit çöpü ilə saman­lıqda nəm çəkmiş lazımsız samanı yandırmaq olarmı? Kibriti çəkdim və bir az keçməmiş qara tüstünün qalxdığını gördüm. Gözlərim acışdı. Birdən saman alovlandı və mən samanlığın yanacağından qorxub eşiyə qaçdım. Anam tüstünü görüb ha­ray saldı, qonum-qonşu tökülüb samanlığa düşən od-alovu sön­­dürdü. Qonşu kənddə dərs deyən atam evə qayıdanda anam məndən giley-güzar eləməyə başladı. Atam məni vur­ma­­dı, dedi, yaxşı ki, özünə bir şey olmayıb. Amma xeyli öyüd-nəsihət elədi, başıma ağıl qoymağa çalışdı ki, bir də belə iş görməyim”.

Uşaqlıqda bu cür dəcəl olan Muxtar məktəbə gedəndə yavaş-yavaş sakitləşməyə başlayır. Şuluq etmək, dalaşmaq, bir yerdə durmayıb ora-bura qaçmaq kimi vərdişləri tədricən çəkilib gedir.

“Bitlə birənin nağılı”
Həmsöhbətimiz ailəsində ədəbiyyata olan maraqdan da söz açır: “Atam riyaziyyat müəllimi olsa da, ədəbiyyata çox böyük maraq göstərirdi. Qalın bir dəftəri vardı, cavan vaxtı həmin dəftərə şeirlərini yazmışdı. Şeirlərin çoxu təmsil idi. Xəlvətcə dəftəri götürüb o şeirləri oxuyardum. Anam təhsil al­masa da, iti zehinli idi. Bizə nağıllar danışardı. “Bitlə birənin nağılı”nı elə məzə ilə danışardı ki, ona bu nağılı tək­rar-təkrar söylətməkdən doymazdıq. Onu da deyim ki, mənim cibimdə həmişə bir dəftərçə olur, söhbət zamanı adamlardan eşitdiyim maraqlı atalar sözü və məsəlləri ora qeyd edirəm. O dəftərçəni vərəqləyəndə görürəm ki, ordakı sözlərin əksəriy­yəti anamın dilindən yazdıqlarımdır. Anam cavan vaxtları yaxşı tikiş də tikərdi (indinin özündə də boş dayanmağı sev­mir, evdə hansısa işə hökmən əl atır). O vaxt kasıb idik, anam bizə də, əmim uşaqlarına, hətta qonşuların uşaqlarına da şalvar, köynək tikər­di. Paltar tikəndə öz-özünə oxuyardı və oxuya-oxuya ağlayardı. Ağlamasının səbəbini soruşanda de­yər­di, babam (müharibədən qayıtmayan atasını nəzərdə tutur­du) yadıma düşüb”.
“Ədəbiyyatı seçməyimin “günahkarları””
Orta məktəbi bitirib ali məktəbə sənəd verərkən atası hü­quq fakültəsinə getməyi məsələhət görsə də, Muxtar Ka­zı­moğlu dediyindən dönmür, sənədlərini Azərbaycan Dövlət Uni­versitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) filologiya fakültəsinə verir və qəbul olur: “Atam deyirdi ki, hüquq fa­kül­­­təsini qurtarsan, qohum-qardaşa köməyin dəyər, onlara əl tutarsan. Universiteti bitirəndən sonra üç il qonşu kənddə müəl­lim işlədim. Sonra aspiranturaya qəbul oldum. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda elmi işçi olanda dərk etdim ki, atam düz deyirmiş, elmi işçi ola-ola adamlara istədiyin kö­mə­yi etmək mümkün deyilmiş. Müxtəlif işlərdən ötrü kəndi­mizdən yanıma adamlar gələrdi. Mən bir elmi işçi kimi onlara nə kömək edə bilərdim? Nə elə pulum vardı ki, ciblərinə pul qoyam, nə də elə böyük əlaqələrim vardı ki, kiməsə zəng edəm, kəndçilərimin dərdinə çarə qılam”.

Hüquq sahəsini yox, ədəbiyyatı seçməyinin səbəbinə gə­lincə, Muxtar Kazımoğlu deyir ki, bunun “günahkarları” qar­daşı Akif İmanlı və onun dostu İsa Həbibbəylidir: “İsa Hə­bib­bəyli ilə qardaşım bir kursda oxuyublar, yataqxanada da ey­ni otaqda qalıblar. İsa müəllim bizim kəndə gələr, ya da qar­daşım Akif onların kəndinə gedərdi. İsa müəllim bizə gə­ləndə mən bir tərəfdə oturub qardaşımla onun söhbətinə qulaq asar­dım. Ədəbiyyatçı olmağımda o söhbətlərin çox böyük tə­siri oldu”.

“Adam dilində yazın”
Beləliklə, filologiya fakültəsini seçən Muxtar Kazımoğ­lu sevdiyi ixtisas üzrə çalışaraq cəmiyyətdə kifayət qədər tanınır. Amma bu, çox sonralar olur. Ona kimi müsahibimiz uzun bir yol keçir, tanınmış müəllimlərdən dərs alır: “Bizə Mir Cəlal Paşayev, Səlim Cəfərov, Muxtar Hüseynzadə, Fər­had Zeynalov, Yusif Seyidov, Firudin Hüseynov, Mehdi Məm­­mədov, Bəkir Nəbiyev, Qulu Xəlilov və b. ustad müəl­limlər dərs deyib. Mir Cəlal Paşayev ədəbiyyatşünaslığın əsas­larını tədris edirdi. Mir Cəlal müəllim dilə, fikrin dildə ay­dın ifadə olunmasına xüsusi diqqət yetirərdi. Onun gözəl bir sözü vardı. Deyərdi ki, adam dilində yazın, adam dilində. Mən aspiranturada oxuyarkən ilk ciddi məqalələrimi yazanda “adam dili” deyən Mir Cəlal müəllimin nəyi nəzərdə tutdu­ğu­nu daha dərindən başa düşdüm. O vaxt qələm yoldaşlarımın bəziləri qəliz cümlələr qurub özlərini savadlı adam kimi gös­tərmək istəyirdilər. Mən o cür yolla getməməyə çalışdım. Ən mürəkkəb məsələləri də sadə dildə ifadə etmək istədim”.
“Mənim dekabristlərim”
Qulu Xəlilovla bağlı xatirələrindən danışan müsahibimiz deyir ki, Qulu müəllim digər müəllimlərdən fərqli olaraq təkcə dərs keçmirdi, həm də tələbələrini mübahisələrə çəkirdi: “Təzə çıxan bədii əsərləri dərsdə - ədəbi tənqid kursunda qızğın müzakirə edirdik. Sərbəst müzakirə və mübahisələrə şərait yaratmaqla Qulu müəllim bizim dilimizi açdı. Dilimiz o dərəcədə açıldı ki, bəzən Qulu müəllimin özü ilə də mübahisə etməkdən çəkinmədik. Qulu müəllim bizə zarafatla “mənim dekabiristlərim” deyərdi”.
Ata haqqı
Müsahibimiz tələbə vaxtı yataqxanada qaldığını bildirir. Folklorşünas alim tələbə vaxtı atasının göndərdiyi 30 manat və öz aldığı təqaüdlə dolanırmış: “Universiteti bitirəndən son­ra bacım Pərvanənin dediyi bir söz heç yadımdan çıxmır. Deməli, bir dəfə atamın mənə pul göndərəcəyi vaxt yaxınla­şıbmış, amma işdə maaşlar nədənsə gecikirmiş. Bacım deyir ki, sənə pulu vaxtında göndərə bilmədiyinə görə atam özünə yer tapa bilmirdi, çox narahat idi. Hardansa pul tapıb sənə göndərəndən sonra kişinin eyni açıldı, üzü güldü. Bacımın bu sözlərini xatırladıb demək istəyirəm ki, uşaqlıq, gənclik il­lərindən danışanda valideynlərimizin üstümüzdəki haqqını heç vaxt unutmamalıyıq”.
Müsahibəni aparan: Lalə MUSAQIZI

“Kaspi” qəzeti, 13 fevral 2015-ci il

GÖRÜLƏSİ İŞLƏRİMİZ ÇOXDUR
− Muxtar müəllim, söhbətimizin əvvəlində Folklor İnsti­tu­tu­nun yaranma tarixinə qısa nəzər salsaq, pis olmaz.

− Folklor İnstitutu AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İns­ti­tu­tu­nun «Folklor» şöbəsi əsasında yaranıb. Məmmədhüseyn Təhmasib, İsrafil Abbaslı kimi görkəmli folklorşünasların rəh­bərlik etdiyi, Əhliman Axundov, Nurəddin Seyidov, Mirəli Seyidov, Təhmasib Fərzəliyev, Bəhlul Abdulla, Elxan Məm­məd­li, Rza Xəlilov, Oruc Əliyev, Məhərrəm Qasımlı, Füzuli Bayat, Arif Acalov, Əfzələddin Əsgər və b. folklorşünasları­mı­zın vaxtilə çalışdığı həmin şöbə şifahi xalq ədəbiyyatının toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində mühüm işlər görüb. Beş cilddən ibarət «Azərbaycan nağılları», beş cilddən ibarət «Azərbaycan dastanları», iki cilddən ibarət «Azərbaycan aşıq şeiri» kitablarının, həmçinin mifoloji mətn, əfsanə və rəvayət, lətifə, atalar sözü, bayatı, tapmaca toplularının araya-ərsəyə gəlib işıq üzü görməsində Ədəbiyyat İnstitutundakı «Folklor» şöbəsinin böyük zəhməti var. Tədqiqat əsərlərinə gəldikdə isə M.H.Təhmasibin Azərbaycan xalq dastanlarına, M.Seyidov və A.Acalovun Azərbaycan mifologiyasına, İ.Abbaslının Azər­­bay­can-erməni folklor əlaqələrinə, B.Abdullanın məra­sim folkloruna, T.Fərzəliyevin lətifələrə, M.Qasımlı və E.Məm­­mədlinin aşıq yaradıcılığına, F.Bayatın türk epik ənənəsinə, R.Xəlilov, O.Əliyev və Ə.Əsgərin nağıl poetikası­na aid araşdırmalarını xatırlamaq və həmin araşdırmaları məhz Ədəbiyyat İnstitutundakı «Folklor» şöbəsinin tarixi ilə bağlı mühüm faktlar sırasına daxil etmək olar.

Keçən əsrin 80-90-cı illərində şöbənin fəaliyyətində xü­su­si canlanma vardı. O vaxt həmin İnstitutda çalışan bir əmək­­­daş kimi belə bir faktı yada salmaq istərdim ki, mifolo­gi­ya ətrafında gedən qızğın müzakirə və mübahisələr, bu sa­hə­də aparılan yeni istiqamətli araşdırmalar Ədəbiyyat İnstitu­tun­da ayrıca “Mifologiya» bölməsinin yaradılmasını bir zəru­rətə çevirdi və M.Seyidov bölmənin rəhbəri təyin edildi. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, mən ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə əya­ni aspiranturanı bitirdikdən sonra məhz «Mifologiya» bölmə­sində çalışmağa başladım. Yaxşı yadımdadır ki, folklorşünas­lıq sahəsindəki canlanma Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şura­sın­da folklorun toplanması və tədqiqi ilə bağlı yeni ideyaların səslənməsinə səbəb oldu. Folklor antologiyaları və folklor külliyyatının nəşrə hazırlanması belə ideyalardan idi. Ən çox Yaşar Qarayevin irəli sürdüyü bu tipli ideyaların həyata keçi­rilməsi «Folklor» şöbəsinin və cəmi üç nəfər əməkdaşı olan «Mifologiya» bölməsinin imkanları xaricində idi. Görüləsi işlərin çoxluğu ayrıca bir folklor qurumunun yaradılması zə­ru­rətini ortaya çıxardı. Beləliklə, 1994-cü ildə Ədəbiyyat İnstitutunun tərkibində «Folklor Sarayı» Elmi-Mədəni Mər­kəzi yaradıldı. Mərkəzə İçərişəhərdə ayrıca bina verildi. Məkanca Ədəbiyyat İnstitutundan ayrılmaq Mərkəzin az-çox sərbəst fəaliyyət göstərməsinə əhəmiyyətli təsir göstərdi. 2003-cü ildə Respublika Prezidenti Heydər Əliyevin tövsiyə­si, AMEA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə «Folklor Sarayı» Elmi-Mədəni Mərkəzi Ədəbiyyat İnstitutundan ayrılıb müstə­qil quruma – Folklor İnstitutuna çevrildi.

− Folklor İnstitutunun fəaliyyəti ilə bağlı nələri qeyd etmə­yi vacib bilirsiniz?

− Folklor İnstitutunun fəaliyyətini, sözsüz ki, «Folklor Sa­rayı» Elmi-Mədəni Mərkəzinin fəaliyyəti ilə birlikdə götür­mək lazımdır. Və qeyd etmək lazımdır ki, həmin Mərkəz öz fəaliyyətində «Antologiya» hazırlamaq məsələsinə xüsusi diq­qət yetirdi. Birinci cildi (Naxçıvan folkloru) Ədəbiyyat İnstitutunda hazırlanan «Antologiya»nın qalan cildləri «Folk­lor Sarayı» Elmi-Mədəni Mərkəzində, sonra isə Folklor İnsti­tu­tun­da hazırlandı və çap olundu. Nəticədə bu cildlərin sayı 23-ə çatdı. İnstitut «Antologiya» ilə paralel «Azərbaycan folk­loru külliyyatı»nın da nəşrinə başladı. Azərbaycan folklo­runun ayrı-ayrı janrları üzrə tərtib olunan «Külliyyat» üst-üstə 30 cilddə nəşr olundu. «Külliyyat» vaxtilə çap olunmuş mate­ri­al­ları əhatə edirsə, «Antologiya» Naxçıvan, İraq-Türkman, Göyçə, Şəki, Qarabağ, Ağbaba, Gəncəbasar, İrəvan, Zəngə­zur, Şəki-Zaqatala, Dərbənd, Dərələyəz, Ağdaş, Muğan, Loru-Pəmbək, Qazax, Borçalı bölgələrindən toplanan və bir çoxu indiyəcən çap olunmayan folklor örnəklərini əhatə edir.

Folklor İnstitutunun fəaliyyətində qeyd olunası cəhətlər­dən biri beynəlxalq elmi əlaqələrin qurulmasına xüsusi əhə­miy­­yət verilməsidir. Bu əlaqələr sırasında türk respublikaları ilə əlaqələr daha geniş yer tutur. Türk respublikalarındakı müvafiq elmi qurumlarla, görkəmli folklorşünas və sənətşü­nas alimlərlə intensiv əlaqələrin bəhrəsidir ki, 2003-cü ildən bəri İnstitut «Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə» adlı beynəlxalq elmi konfrans keçirir. Bu beynəlxalq konfran­sın yeddincisi Şimali Kipr Respublikasının Ağdəniz Univer­sitetində keçirilib. AMEA qurumlarından birinin təşkilatçı tərəf kimi xarici ölkədə elmi konfrans keçirməsi az təsadüf olunan müsbət hal kimi qeyd oluna bilər.

− Folklor İnstitutuna nə vaxtdan rəhbərlik edirsiniz və rəhbərliyə başladığınız vaxt İnstitutda hansı dəyişikliklər apardınız?

− 2011-ci ildən Folklor İnstitutunun direktoruyam və bu vəzifəyə seçildikdən sonra apardığımız əsas dəyişiklik İnstitu­tun strukturunu qaydaya salmaqdan ibarət olub. Struktur dəyi­şikliyi iki istiqamətdə aparılıb: 1. əvvəlki şöbələrdən bəzilə­rinin adları yeni adlarla əvəz olunub; 2. yeni şöbələr yaradılıb. Məsələn, «Aşıq musiqisi» şöbəsinin adı «Musiqi folkloru» adı ilə əvəz edilib. Çünki belə düşünmüşük ki, biz yalnız aşıq mu­si­qi­sini yox, bütövlükdə xalq musiqisini öyrənməliyik. Yaxud bizdə «Azərbaycan folkloru» adlı bir şöbə vardı. Belə hesab etdik ki, bu şöbənin adı İnstitutun adı ilə az qala eyniyyət ya­rat­dığına görə dəyişilməlidir. Və dəyişib şöbənin adını «Klas­sik folklor» şöbəsi qoyduq. Nəzərə aldıq ki, folklorşünaslıqda arxaik folklor, klassik folklor və çağdaş folklor anlayışları var və bizim İnstitutun da şöbələri həmin anlayışlar ətrafında qu­rul­malı­dır. Şöbələrin ümumi istiqaməti barədə aydın təsəvvür yaratmaq üçün deyə bilərəm ki, «Mifologiya» və «Mərasim folkloru» şöbələri arxaik folklorun araşdırılması ilə məşğul olur. Klassik folklorla isə yalnız həmin adı daşıyan şöbə yox, həm də «Dədə Qorqud» və «Aşıq yaradıcılığı» şöbələri məşğul olur. Müasir folklora, yəni bu günün özündə yaranan folklor nümunələrinin öyrənilməsinə gəlincə, qeyd edilməlidir ki, bizdə həmin sahədə bir boşluq vardı. Boşluğu müəyyən qədər doldurmaq üçün İnstitutda «Müasir folklor» şöbəsini yaratdıq və bu gün folklorda hansı proseslərin getməsini araş­dırmağı şöbənin başlıca vəzifəsi kimi nəzərdə tutduq. Şifahi ədəbiyyatı öyrənməyin, onun özünəməxsus cəhətlərini üzə çıxarmağın mühüm yollarından biri yazılı ədəbiyyatla müqa­yi­sələrin aparılmasıdır. Bu ehtiyacı nəzərə alıb «Folklor və yazılı ədəbiyyat» şöbəsinin yaradılmasını vacib saydıq. Am­ma belə qərara gəldik ki, həmin şöbə ədəbiyyatşünaslığımızda geniş yayılmış yazıçı və folklor mövzusu ilə qapanıb qalma­sın, şifahi yaradıcılıq tipi ilə yazılı yaradıcılıq tipi arasındakı fərqləri ortaya çıxaracaq mövzulara baş vurmağa daha çox cəhd göstərsin.

−Folklor İnstitutunun fəaliyyətindən danışarkən topla­ma materiallarını əhatə edən kitabları xüsusi qeyd etdiniz. Toplama sahəsində hansı addımları atdığınızı bilmək maraqlı olardı.

−Toplama bizim folklorşünaslığın ən ciddi problemlə­rin­­dən biridir. Folklorumuzun zənginliyi müqabilində toplama işinin kəmiyyət və keyfiyyəti, çox təəssüf ki, fəxr ediləsi, öyü­nüləsi səviyyədə deyil. Problemi, heç olmasa, müəyyən qədər aradan qaldırmaq üçün, əlbəttə, ölçülü-biçili addımlar atmaq lazımdır. Belə addımlardan birini ayrıca «Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsi» şöbəsinin yaradılmasında gördük. Belə hesab etdik ki, şöbə həm folklorun toplanması, həm də toplanmış materialların sistemləşdirilib arxivdə yer­ləş­di­rilməsi işi ilə çağdaş dünya folklorşünaslığının tələbləri səviyyəsində məşğul olmalıdır. Şöbənin başçılığı və bilavasitə iştirakı ilə ayrı-ayrı bölgələrə folklor ezamiyyələri təşkil olun­du. Qərara aldıq ki, zəngin folklor nümunələri topladığımız rayonların hər birinə aid «Folklor örnəkləri» adı altında çox­cildli kitablar buraxaq. Belə kitabların birincisi Masallıya həsr edildi. «Masallı folklor örnəkləri»nin birinci cildini çap etdik və indi həmin kitabın ikinci və üçüncü cildləri üzərində iş ge­dir. «Örnəklər» silsiləsindən Masallı ilə yanaşı, Bakı, Şəki, Quba, Saatlı, Yardımlı, Şərur, Gədəbəy və b. rayonlara da aid çoxcildli toplular hazırlanır.

Toplama-tərtib işlərindən danışarkən Folklor İnstitutu­nun keçən ildən bəri AMEA rəhbərliyinin maddi və mənəvi dəstəyi ilə həyata keçirdiyi «Qarabağ folklorunun toplanması, sistemləşdirilməsi və araşdırılması» adlı layihədən bəhs etmə­mək mümkün deyil. Həmin layihə çərçivəsində Qarabağın işğal altında olmayan rayonlarında, eləcə də respublikamızın müxtəlif bölgələrində köçkün həyatı yaşayan qarabağlılar arasında toplama işi aparıldı və hər cildi beş yüz səhifəyə ya­xın olan «Qarabağ: folklor da bir tarixdir» adlı kitab hazırlan­dı. Həmin kitabın üç cildi 2012-ci ildə çap edildi. Keçən il çoxcildli Qarabağ toplularını çap etdirməklə yanaşı, Folklor İnstitutu «Qarabağın musiqi folkloru» adlı üç diskdən ibarət xüsusi albom buraxdı. Alboma unudulan, yaxud unudulmaqda olan xalq mahnıları və rəqsləri də daxil edildi. Qarabağ folk­lo­runun toplanıb öyrənilməsi sahəsində görülən işlərin yeku­nu olaraq, İnstitut keçən ilin axırında «Qarabağ folkloru: prob­lemlər, perspektivlər» mövzusunda elmi konfrans keçir­di. Həmin işlər bu il də davam etdirilib. Qarabağ folklor top­lularının dördüncü cildi çap olunub, beşinci və altıncı cildləri çapdadır. Qarabağın ayrı-ayrı rayonlarında qeydə alınan xalq oyunları və meydan tamaşalarının video-lentləri hazırlanıb. Bununla xalq oyunları və meydan tamaşalarının hərtərəfli araşdırılması üçün baza yaradılıb. «Qarabağ folkloru: prob­lem­lər, perspektivlər» mövzusunda növbəti konfransı isə bu ilin noyabr ayında Ağcabədi şəhərində keçirəcəyik. Yeri gəl­miş­kən qeyd edim ki, mövzu ilə əlaqədar ayrı-ayrı bölgələrdə elmi konfrans keçirmək Folklor İnstitutunun fəaliyyət xətlə­rindən biridir. Həmin xəttə uyğun olaraq, bu ilin iyun ayında Şamaxı şəhərində «Folklorun toplanması və sistemləşdiril­məsi» mövzusunda elmi konfrans keçirmişik. Bölgələrdə konfranslar keçirməklə, həmçinin müxtəlif folklor tədbirlərin­də yaxından iştirak etməklə qeyri-maddi mədəni irsin üzə çı­xa­rılması, özümüzə və dünyaya tanıdılması sahəsində bir can­lanma yaratmaq istəyirik.

−Azərbaycan Respublikasından kənarda qalan ellərimiz diqqətdən də kənar qalmır ki? Həmin ellərin folkloru ilə bağlı hansı işlər görülür?

−Bir az əvvəl «Antologiya»dan danışarkən İraq-Türk­man, Dərbənd, Qərbi Azərbaycan və Borçalı folklor örnəklə­rin­dən ibarət topluların çap olunmasını xatırlatdım. Əlavə ola­raq deyə bilərəm ki, son vaxtlar Borçalıda toplama işləri apar­mışıq və bu işlərin nəticəsində «Borçalı folklor örnəkləri» se­ri­yasından iki kitab buraxmışıq. Azərbaycan Respublikasın­dan kənarda qalan ellərimizin folkloru ilə bağlı işlər sırasında Güney Azərbaycan toplularını xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Bu il mərhum folklorşünas alimimiz İsrafil Abbaslının tərtib­çiliyi ilə «Güney Azərbaycan folkloru» seriyasından ilk toplu­nu çap etdirdik. Həmin seriyadan ikinci toplu çapa təqdim edilib. Güney Azərbaycanın son dərəcə zəngin folklorunu əks etdirən bu cür topluları, ara vermədən hər il nəşr etdirmək üçün Güneydə yaşayan və mədəniyyətimizin təbliğinə vətən­pər­vər­cə­sinə yanaşan ziyalılarla əlaqələrin möhkəmləndiril­mə­si­nə çox böyük ehtiyac var.

−Yəqin, razılaşarsınız ki, folklorumuzu dünyaya tanıt­maq vacib bir iş olduğu kimi, dünya xalqları folklorunu tər­cümə, nəşr və tədqiq etmək də çox vacibdir.

− Folklorumuzu ümumtürk folkloru, həmçinin dünya folk­loru kontekstində götürüb öyrənmək, heç şübhəsiz, daha ciddi elmi qənaətlərə gəlməyə zəmin yaradır. Amma belə bir zəmin hazırlamağın yolu müxtəlif xalqlara məxsus folklor örnəklərinin dilimizə çevrilib, elmi şərhlərlə çap olunmasın­dan keçir. Bu zərurəti nəzərə alıb «Türk xalqları folkloru» və «Dünya xalqları folkloru» adlı seriyalar müəyyənləşdirdik və akademik tərcümə-tərtib işlərinə başladıq. Görülən işlərin nəti­cəsi olaraq deyə bilərəm ki, «Türk xalqları folkloru» se­riyasından «Tuva nağılları», «Dünya xalqları folkloru» seri­ya­sından isə «Fransız nağılları» bu gün-sa­­bah oxucuların ixtiyarına veriləcək.

Folklor İnstitutunun planlaşdırdığı tərcümə işi yalnız folklor örnəklərini yox, həm də mifologiya və folklorşünaslı­ğa aid tədqiqat əsərlərini əhatə edir. Odur ki, İnstitutda xüsusi bir «Dünya folklorşünaslığı» seriyası da müəyyənləşdirilib. Bu se­riyadan Frezer, Propp, Boratav və b. folklorşünasların ən məş­hur elmi əsərlərinin tərcümə və nəşr edilməsi nəzərdə tutulur.

−İnstitut əməkdaşlarının apardığı tədqiqatların ümumi istiqaməti barədə məlumat vermək də maraqlı olardı.

−Tədqiqatların ümumi istiqamətini müəyyənləşdirərkən biz, ilk növbədə, folklorşünaslığın təməl problemlərinə diqqət yetirdik. Sirr deyil ki, folklorla məşğul olan, folklorşünaslıq üzrə dissertasiyalar müdafiə edən həmkarlarımızın bir çoxu şifahi ənənənin yazılı ənənədən fərqlənən cəhətlərini nəzərə almırlar və nəticədə folkloru yazılı ədəbiyyat meyarları ilə araş­dırırlar. Bu yanlışlıq aradan götürülsün deyə biz folklorun toplanması və sistemləşdirilməsinin nəzəri əsaslarının öyrə­nil­məsini diqqət mərkəzində saxladıq. İstədik həmkarlarımız folkloru toplamağın həm təcrübi, həm də nəzəri bazası əsasın­da şifahi ənənənin nə demək olduğunun məğzinə vara bilsin­lər. Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsinə ayrıca elmi konfrans həsr etməklə bu sahədə işimizi heç də bitmiş sayma­dıq. Qərara aldıq ki, şifahi ənənənin prinsiplərini incəliklərinə qədər izləmək üçün söyləyici problemini ön plana çıxaraq və gələn il həmin problemə ayrıca bir konfrans həsr edək.

Əlbəttə, folklorşünaslığın təməl problemləri ilə bağlı araş­dırmalar konfranslarla məhdudlaşmır və ayrı-ayrı əmək­daş­ları­mızın çap etdirdikləri müxtəlif elmi kitabları da əhatə edir. Folklorumuzu dünya folkloru müstəvisində götürmək və dünya folklorşünaslığının nailiyyətləri zəminində araşdırmaq baxımından gənc folklorşünas İlkin Rüstəmzadənin «Azər­bay­­can nağıllarının süjet göstəricisi» adlı əsərini xüsusi xatır­latmaq olar. İ.Rüstəmzadə dünyada məşhur olan Aarne- Tomp­­­son sistemi əsasında bizim nağılları süjet xəttinə və mo­ti­vinə görə qruplaşdırıb və Azərbaycan folklorşünaslarının stolüstü kitabına çevriləcək bir əsər ortaya qoyub. Biz həmin əsəri “Gənclər üçün Prezident mükafatı”na təqdim etmək fik­rindəyik.

Folklorun toplanması, nəşri və araşdırılması sahəsində görüləsi işlərimiz çoxdur. Elə bilirəm ki, son vaxtlar AMEA-da başlanan canlanma Folklor İnstitutuna da öz müsbət təsiri­ni göstərəcək və biz nəzərdə tutduğumuz işləri istənilən səviy­yə­də həyata keçirə biləcəyik.

Müsahibəni aparan: Elçin Vələdoğlu

“Respublika” qəzeti, 23 oktyabr 2013-cü il

BAŞLIQLAR
I BÖLMƏ. Şifahi söz sənəti

Oyunlar və ayinlər 3

“Dədə Qorqud” eposunda yuxarı və

aşağı paralelliyi 39

Folklorda lokallıq və universallıq 65

Qaravəllilərin ilkin mahiyyəti 77

Güney Azərbaycandan “Koroğlu” töhfəsi 94

II BÖLMƏ. Yazılı söz sənəti

Qətl günləri, ölülər və dirilər 100

Sənətkarın əyilməzliyi 108

Tənhalıq qıfılbəndi 117

Adım ayrılıqdır 126

Kövrəklik və ötkəmlik 136

Teymur Kərimli ilə klassik ədəbiyyat

üstündə dərdləşmə 140

Yorğunluq 154

Oxu kitablarında vətənpərvərlik dərsləri 163

Mirzə Cəlil yurdunda ədəbi proses 169

III BÖLMƏ. Söz sənəti və ömür-gün qayğıları

“Adam dilində yazın” 176

Görüləsi işlərimiz çoxdur 182
Muxtar Kazımoğlu (İmanov).

Sənət qayğıları.

Bakı, Elm və təhsil, 2015

Nəşriyyat direktoru:

Prof. Nadir Məmmədli
Kompyuterdə yığan:

Rühəngiz Əlihüseynova
Korrektor:

Vəfa İsgəndərova
Texniki redaktoru:

Aytən Əliyeva

Kağız formatı: 60/84 1/32

Mətbəə kağızı: №1

Həcmi: 192 səh.

Tirajı: 300

Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun

Kompyuter Mərkəzində yığılmış, səhifələnmiş,

“Elm və təhsil” NPM-də ofset üsulu ilə

hazır diapozitivlərdən çap olunmuşdur.