Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
273 onun təbii-maddi doldurulması YM-u müəyyən edən cəhətlərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Belə ki, bioloji cəhətdən daha qiymətli sayılan maddələr hesabına qida məhsullarının qəbulu orqanizmin zülala, yağa, karbohidratlara, vitaminlərə tələbatını tam ödəməyə imkan verir və fiziki, əqli enerjinin sərf olunduqdan sonra yerinin doldurulmasını təmin edir: deyək ki, zülala tələbat daha çox çörək məhsullarının yox, ətin qəbulu hesabına təmin olunur. İstehlak səbətinin kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən doldurulması insanların həyat fəaliyyətinin aşağıda qeyd olunan əsas cəhətlərinin nəzərə alınması ilə müəyyən olunur: - fizioloji ehtiyaclar (bioloji amil), ailənin yaş-cins tərkibi (demoqrafik amil), təbii-iqlim şəraiti (coğrafi amil); - enerqetik sərfiyyat, ağır və gərgin əmək növündən asılı olan (istehsal və əmək amillər); - milli xüsusiyyətlər (etnik amillər və adət və ənənələr). Qidalanmanın həcmi və keyfiyyəti, tibbi xidmət, məişət və nəqliyyatla bağlı ehtiyaclara digər amillər də təsir edir (sağlamlıq, ailə vəziyyəti və s.). İstehlak səbətinin vacibliliyi ondan ibarətdir ki, onun əsasında mühüm sosial indikator kimi nəzərə alınan yaşayış minimumunun həcmi hesablanır, hansınınki vasitəsilə aşağıdakılar müəyyən olunur: - sosial siyasətinin işlənməsi və həyata keçirilməsi zamanı əhalinin həyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsi; - minimum əmək haqqının səviyyəsini, təqaüdlərin və başqa sosial ödənişlərin məbləğininin əsaslandırılması və dövlət büdcəsinin formalaşması prosesində nəzərə alınması. 274 Ölkəmizdə istehlak səbətinin tərkibi təqribən 30 adda mal və xidmətlərdən ibarətdir. Bu da insanın minimum tələbatlarının tam ödənilməsinə imkan vermir. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkələrdə yaşayış minimumu hesablanması üçün ıştifadə olunan istehlak səbətinə daxil olan mal və xidmətlərin müxtəlifliyi dəfələrlə çoxdur. Məsələn, ABŞ - da 300, İngiltərədə - 350, Almaniyada - 475. İstehlak səbətinin sosial funksiyalarının əhəmiyyəti böyükdür: dövlət statistikası məhz onun strukturuna dahil olan mal və xidmətlərinin qiymətlərinə əsasən hesablamalar aparır. Bu da öz növbəsində ölkədə inflyasiya səviyyəsindən asılı olaraq sosial ödənişlərin indeksləşməsinə, yoxsulluğun azalmasına təsir göstərir. İstehlak səbətinin həcmi (onun dəyər forması–yaşayış minimumu) cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlərindən asılıdır və bunun əsasında istehlak səbətinin strukturu və keyfiyyət tərkibində müəyyən dəyişikliklər aparılır. Beləliklə, Azərbaycanda mövcud istehlak səbəti ölkənin dinamik inkişafının səviyyəsinə cavab vermir, çünki “sağ qalmaq modelinin” bütün əlamətlərini özündə əks etdirir. Burada xərclərin böyük hissəsi qida məhsullarının payına düşür. Azərbaycan qanunvericiliyinə görə yaşayış minimumu Dövlət büdcəsi ilə birgə təsdiq edilməlidir. Lakin 2005 və 2006-cı illərdə Dövlət büdcəsinin təsdiqi zamanı qanunun bu bəndi pozulmuş və yaşayış minimumum büdcə ilə birgə təsdiq edilməlidir. Yalnız 2007-ci ilin büdcə layihisində yaşayış minimumu hesablanaraq 70 AZN təsdiq olunmuşdur. 275 Yaşayış minimumunun natural dəstinin (yaşayış minimumu) dəyəri minimum istehlak səbətinə daxil olan məhsulların, qeyri-ərzaq malların və xidmətlərin istehlak qiymətləri indeksindən asılı olaraq dəyişilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə yaşayış minimumuna əsaslanaraq yoxsulluq səviyyəsi hesablanır. Deməli, yaşayış minimumundan az miqdarda adambaşına düşən gəlir hesabına dolanan əhali ölkədə yoxsulluq səviyyəsini təşkil edir. Yoxsulluq səviyyəsinin yüksək olması öz növbəsində ölkədə əhalinin zəruri istehlak məhsulları və xidmət növlərindən istifadə etməsini məhdudlaşdırır. Azərbaycanda dövlət tərəfindən aparılan sosial siyasətinin nəticəsində əhali arasında yoxsulluq səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır (qrafik 9.2). Qrafik 9.2 Azərbaycanda yoxsulluq səviyyəsinin və yoxsulluq həddinin dinamikası 42,6 29,3 58 20,8 64 15,8 78 13,2 0 10 20 30 40 50 60 70 80 2005 2006 2007 2008 Yoxsulluq hətti, manat Yoxsulluq səviyyəsi, % Qrafik 9.2-dən göründüyü kimi, Azərbaycanda 2005-2008-ci illər ərzində yoxsulluq səviyyəsi 29,3%-ən 13,2%-ə, yəni 2,2 dəfə enmişdir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, 2008-ci ildə 2005-ci illə 276 müqayisədə yoxsulluq həddi əhəmiyyətli dərəcədə, yəni 1,8 dəfə, artmış, minimum əmək haqqı səviyyəsini üstələmişdir. Yoxsulluq həddi - yaşayış minimumu səviyyəsində istehlaka təminat verən gəlir kimi qiymətləndirilir və yaşayış minimumundan aşağı gəliri olan əhali yoxsul hesab olunur. Yoxsulluq həddi, başqa üsullarla yanaşı, ev təsərrüfatlarının müayinəsi əsasında da müəyyən edilir, lakin bu yoxsulluğun tam düzgün qiymətləndirilməsinə imkan vermir. Ona görə də əksər hallarda gəlirlərin hesablanmasında desil və kvintel bölgüsündən istifadə edilir. Dövlət əhalinin sosial müdafiəsini öz üzərinə götürməklə fərdləri və ev təsərrüfatlarını müdafiə edə bilir. Əgər ölkədə yoxsulluq dərinləşir, onda dövlət tərəfindən fərdləri və ev təsərrüfatlarını riskdən və təhlükədən müdafiə edilməsi daha də çətinləşir və onları aradan qaldırılması üçün daha çox vəsait tələb olunur. Ona görə də dövlət yoxsulluğun dərinləşməsinin qarşısının alınması istiqamətində geniş şəkildə tədbirlərin həyata keçirilməsini təmin etməlidir. Çünki yoxsulluğun dərinləşməsi doğulanda gözlənilən ömür müddətini azaldır, əhalinin təhsil almasını, səhiyyə xidmətlərindən istifadə etməsini çətinləşdirir ki, bu da son nəticədə insan inkişafına və həyat səviyyəsinin artmasına mənfi təsir göstərir. Ölkədə əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılışdırılmasına dair xüsusi məqsədli proqramlar hazırlanmış və həyata keçirilmişdir: «2003-2005- ci illərdə Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadi İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı», «2004-2008-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Regionlarının Sosial-İqtisadi İnkişafı üzrə Dövlət Proqramı», «2005- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|