Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

58 

 

Dəyişənlərin  birölçülü  analizində  biz  qeyri-bərabər  dispersiyaları  olan 

dəyişən nümunəsi üçün t test tətbiq etmişik. Bu metdoun tətbiqi çox vacibdir. Belə 

ki,  müşahidə  olunan  dəyişənlər  2  nümunə  dövrünə  bölündükdən  sonra  qeyri-

bərabər sayda müşahidələrə malik olacaqlar, eləcə də dispersiyalar. 

Beləliklə, ÜDM-in tərkibi bizə aşağıdakı nəticələri verəcək.  

ÜDM = Dövlət xərcləri + Ümumi İnvestisiya + İstehlak + Xalis İxrac.  

Burada  “Dövlət  Xərcləri”  dövlət  tərəfindən  iqtisadiyyata  yönləndirilmiş 

ümumi xərclərdir. “Ümumi İnvestisiya” iqtisadiyyatdakı həm daxili, həm də xarici 

investisiyaların  məbləğidir.  “İstehlak”  iqtisadiyyatdakı  ev  təsərrüfatı  istehlakının 

ümumi məbləğidir. 

“Xalis  ixrac”  isə  ümumi  ixac  ilə  ümumi  idxalın  arasındakı  fərq 

göstəricisidir.  2005-ci  ildən  əvvəlki  məlumat  BTC  layihəsi  olmayan  dövr  kimi 

qeyd  olunub,  2005-ci  ildən  sonrakı  məlumat  isə  layihənin  aktiv  reallaşdırma 

mərhələsi kimi. 

ÜDM-in  qeyri-bərabər  dispersiyaları  ilə  dəyişən  nümunə  üçün  t  testi  bizə 

aşağıdakı nəticəni verdi: 

  

Variable 1 

Variable 2 

Mean 

4.334692308 

50.39472727 

 

 

 

Variance 

5.206612397 

438.3898678 

Observations 

13 

11 

Hypothesized Mean Difference 

0 

 

Df 

10 

 

t Stat 

-7.25970586 

 

P(T<=t) one-tail 

1.36361E-05 

 

t Critical one-tail 

1.812461123 

 

P(T<=t) two-tail 

2.72722E-05 

 

t Critical two-tail 

2.228138852    

 

Sıfır  test  fərziyyəsi  2  dövrdəki  ÜDM-in  ortası  arasında  heç  bir  fərqin 

olmamasını  fərz edir.  Yəni ki,  onların  ortaları  bərabərdir və statistik  fərq heç bir 

təsiredici  qüvvəyə  malik  deyil.  Biz  aydın  şəkildə  görürük  ki,  bu  testdə  sıfır 

---

59 

 

fərziyyəsindən imtina olunur (Dəyişən 1 2005-dən əvvəlin ortası, Dəyişən 2 2005-

dən sonranın ortası).   

 

T  testin  mütləq  dəyəri  statistik  əhəmiyyətlidir  və  bu  həm  birquyruqlu,  həm 

də ikiquyruqlu statistik məlumatların (fərziyyədə ikiquyruqlu paylanma götürülür) 

kritik dəyərini artırır.  

Bu  bizə  sıfır  fərziyyəsinin  inkar  olunması  və  iki  dövrün  ortaları  arasında 

statistik əhəmiyyətli fərqin olması nəticəsini verir. 

Buna görə də, ikinci dövr ərzində ÜDM-in dəyişməsi əhəmiyyətlidir. Əlbəttə 

burada  təsir  edən  bəzi  kənar  amillər  də  mövcuddur.  Biz  tam  dəqiqliklə  iddia  edə 

bilmərik ki, bütün bu dəyişikliklər BTC layihəsinin həyata keçirilməsi nəticəsində 

baş  verib.  Lakin,  BTC  layihəsinin  həcminin  böyüklüyü  və  Azərbaycanın  ən  çox 

xam  neft  və  neft  məhsullarının  ixracını  əhatə  edən  əsas  layihə  olması  bizim  əsas 

səbəbkarın BTC olması fikrimizə olan güvənimizi artrırır. 

BTC  layihəsinə  əhəmiyyətli  təsir  edən  ikinci  dəyişən  Dövlət  xərcləridir. 

Əsas  məsələ  ondadır  ki,  BTC  vasitəsilə  resursların  ixracının  artması  xarici 

valyutada  axının  artmasına  gətirir,  ona  görə  xərcləmə  effekti  ilə  dövlətin 

iqtisadiyyata birbaşa xərcləmə inyeksiyalarını artırır. 

T  test  metodları,  həmçinin  qiymətləndirmələr  dövrü  ÜDM-dəki  vəziyyətlə 

oxşar  idi.  Nəticələr  bir  daha  göstərdi  ki,  bizim  nəzəriyyəmiz  tsədiqlənir  və  biz 

dövrlərin  ortaları  arasında  heç  bir  fərqin  olmaması  haqda  sıfır  fərziyyəsindən 

tamamilə imtina edirik. 

  

Variable 1 

Variable 2 

Mean 

1.114666667 

14.575 

Variance 

0.306115879  57.6561544 

Observations 

12 

11 

Hypothesized Mean Difference 

0 

 

Df 

10 

 

t Stat 

5.865095026 

 

P(T<=t) one-tail 

7.91712E-05 

 

t Critical one-tail 

1.812461123 

 

---

60 

 

P(T<=t) two-tail 

0.000158342 

 

t Critical two-tail 

2.228138852    

 

Buradan  görünür  ki,  5.86  t  statistikası  mütləq  şərtlərdə  kritik  dəyərdən 

əhəmiyyətli yuxarıdır. Buna görə də bizim BTC layihəsinin iqtisadiyyata təsirinin 

daha bir əlavə statistik dəstəyi var.  

Növbəti dəyişənimiz istehlakdır: 

  

Variable 1 

Variable 2 

Mean 

0.0135526  0.092565578 

 

 

 

Variance 

0.005193682 

0.0096778 

Observations 

13 

11 

Hypothesized Mean Difference 

0 

 

Df 

18 

 

t Stat 

-

2.209071943 

 

P(T<=t) one-tail 

0.020185779 

 

t Critical one-tail 

1.734063607 

 

P(T<=t) two-tail 

0.040371559 

 

t Critical two-tail 

2.10092204    

 

Bununla  yanaşı  t  statistika  əhəmiyyətli  dərəcədədir  və  kritik  dəyişənlərdən 

5%  alfa  əhəmiyyətlilik  səviyyəsində  artıqdır.  Bu  göstərir  ki,  istehlak  layihənin 

tətbiqindən  sonrakı  dövrdə  əhəmiyyətli  dərəcədə  artmışdır.  Bu  bizi  heç  bir 

alternativ  izahın  yoxluğunda  genişlənmənin  əsas  aparıcı  qüvvəsi  kimi  BTC 

layihəsinin olduğu faktına qaytarır.   

Növbəti  dəyişənimiz  Ümumi  İnvestisiyadır.  Əvvəlkilərə  baxmayaraq, 

Ümumi  investisiya  dəyişəni  5%  alfa  əhəmiyyətlilik  səviyyəsində  əhəmiyyətli 

olmamışdır. Daha doğrusu, biz iki dövr arasındakı fərqin əhəmiyyətli olmamasıyla 

bağlı  sıfır fərziyyəsini inkar edə bilmərik. Buna baxmayaraq, vəziyyətin məntiqi 

izahı  var.  Əsas  məsələ  ondan  ibarətdir  ki,  investisiyaların  həcmi  müəyyən 

səviyyələrdə yüksək saxlanıldığından az dəyişəcək. BTC layihəsindəki investisiya 

o  qədər  yüksək  idi  ki,  bu  demək  olar  ki,  növbəti  dövrdəki  bütün  investisiyaları 

üstələyir. Daha sonra belə böyük layihənin hələ reallaşdırılmamasını nəzərə alsaq, 

---