Aydın Paşayev
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
50 1959-cu ilin statistikasına əsasən bərbərlərin iĢlətdikləri dia- lektdə beĢ milyon əhali danıĢıb. Cəbhənin qəlbində durmuĢ zəncilər, Sağında həbəĢlər, solunda bərbər (Ġ-89).
Kim mənə kin etsə düĢmən olaraq, Bərciztək oxum var, ataram ancaq (Ġ-38). Bu ulduz Qövs (Kaman) bürcündə olduğu üçün ondan ox atarmıĢ. Nizami anlatmaq istəyir ki, düĢmənlərlə və paxıllarla mübarizəyə mənim də MüĢtəri (Bürcis) ulduzu kimi silahım, sözdən, Ģeirdən oxlarım var, istəsəm vuraram. Demək, Ģair öz Ģeirlərini Bərcis ulduzuna bənzətmiĢdir. Bərdə (top.) – Azərbaycanın ən qədim Ģəhərlərindən biridir. Rəvayətə görə, eramızdan neçə yüz il əvvəl NüĢabə (bax.) adlı yerli hökmdar tərəfindən salınmıĢ bu Ģəhərə Bərdə adını Makedoniya sərkərdəsi Aleksandr (Ġskəndər) vermiĢdir. Bir zaman Qafqaz Al- baniyasının paytaxtı olmuĢdur. VIII əsrdə Ərəblər tərəfindən iĢğal edilmiĢ bu Ģəhər orta əsrlərdə karvan yoluna yaxın olduğundan, böyük ticarət və peĢəkarlıq mərkəzi sayılırdı. Örtülü bazarları, mü- dafiə hasarları, yeraltı mühafizə yolları, daĢ körpüləri və s. varmıĢ. XII əsrdə mədəni mərkəzlərdən olmuĢdur. Nizaminin yazdığına görə, “Xosrov və ġirin” haqqında ilk mənbələrdən biri həmin Ģə- hərin saray kitabxanasında mövcud imiĢ. O, bu Ģəhərin gözəlliyini böyük vətənpərvərlik duyğuları ilə tərənnüm etmiĢdir. Bərdənin havası çox mötədildir, Hər il qıĢ zamanı o bura gəlir (Xġ-63). Burada söhbət Məhin Banudan (bax) gedir. ġair “Ġskəndərnamə” əsərində isə Bərdəni böyük ilhamla vəsv etmiĢdir.
Yazı da, qıĢı da güldür, çiçəkdir... (Ġ-203). ġairin təsvirinə görə, Bərdənin əvvəlki adı Hərum olmuĢ, sonradan Bərdə adlanmıĢdır. Hərum adlanırdı bu yurd hər yerdə, Ġndisə adına deyirlər Bərdə (Ġ-204). 51 Ağamusa Axundovun fikrincə, Bərdə türk dillərində “qab, piyalə, kuzə” mənasında olan “bart” sözündəndir. Demək, Azər- baycana gələn digər türk tayfaları qədim Hərum (Horum) Ģəhərini piyalələrlə, saxsı qablarla, kuzələrlə zəngin olduğunu görüb onu “piyaləli”, “kuzəli” mənasını bildirən Bərdə sözü ilə adlandır- mıĢlar. Sonralar bu ad köhnə yer adını sıxıĢdırıb aradan çıxar- mıĢdır (“Torpağın köksündə tarixin izləri”. Bakı, 1983. s. 96-101). Q.Qeybullayev Bərdə oykoniminin eramızdan əvvəl cənubda mövcud olmuĢ Ġran mənĢəli Parda toponimi ilə əlaqələndirir. Lakin belə halda məĢhur Hərum adının nə üçün V əsrdə Bərdəyə çevrildiyi naməlum qalır. Qədim Bərdə nahiyyələri əhalisinin toxuculuğundakı məha- rətinin ənənəvi olmasını həmin sözün leksik mənası da təsdiq edir. “Qədim türk lüğəti”ndə “berdi” sözünün “iplik sap” mənası var. Orta Asiyadakı türk dilləri ilə müqayisədə Azərbaycan dilində açıq saitli sözlərin iĢlədilməsi üstün olduğuna görə “berdi” sözü dilimizdə Bərdə formasında təzahür etmiĢdir. Ümu- miyyətlə, qədim türkcədə bar-ber kökü toxuculuqla əlaqədar bir neçə sözün əsasında dayanır: barçın – ipək parça, bertü-ködəkcə. Barama sözündə də həmin bar kökünü görmək mümkündür. Beləliklə, Bərdə coğrafi adının “iplik sap” mənasında olan “ber- di” sözündən götürüldüyünü söyləmək olar. Tarixi-coğrafi məlumat və çoxlu söz üzərindəki müĢahidələr belə qənaət yaradır ki, Hərum yun parça, yun məmulat istehsalı ilə, Bərdə toponimi isə ipəkçilik və pambıqçılıqla əlaqədar ya- ranmıĢdır. Qədim Hərumun sonradan Bərdə kimi məĢhurlaĢması burada ipəkçilik və pambıqçılığın sürətli inkiĢafı ilə bağlı ol- muĢdur (“Elm və həyat”, № 6, 1987. s. 17-18). Bax: Hərum “Bərdə” adını fars dilində “qul yeri”, “qadına sitayiĢ kultu” və s. ilə əlaqələndirənlər də vardır. E.Ġ.Əzimov “Bərdə toponi- mi” məqaləsində göstərir ki, Perm vilayətində Bərdə adlı üç çay (Silva çayının sağ qolu) və bir yaĢayıĢ məntəqəsi, Qərbi Sibirdə Bərdə adlı çay var. Dağlıq Altayda Köhnə Bərdə, Böyük Bərdə və Kiçik Bərdə adlı yaĢayıĢ məntəqələri olmuĢdur və öz adlarını çay adlarından almıĢdır. Çay adı kimi Bərdə sözü “qol, ensiz çay, 52 sapabənzər çay, tel” mənasını verir. Berdi sözünün “nazik, uzun” mənası Azərbaycan dilindəki pərdi (damın üstünə qoyu- lan) sözündə də saxlanılmıĢdır (Azərbaycan onomastikası prob- lemlərinə dair konfransın materialları. Bakı, 1986. səh-150). “Bərdə” toponiminin sözaçımı haqqında müxtəlif fikirlər söylənmiĢdir. Bunların hər birində müəyyən həqiqət də vardır. Lakin müəlliflər onun ən qədim forması olan “Partov” formasını izah etsəydilər , daha uğurlu alınardı. E.Əzimov “Bərdə”ni “qol, ensiz çay, tel” kimi izah etsə də, bu adın vaxtilə mürəkkəb ad olmasına toxunmamıĢdır. Zənnimizcə, “Partov” üç komponentdən ibarətdir: par-t-ov. “Par” vaxtilə müstə- qil söz kimi sarı, parıltılı, iĢıq, əsas olmayan, bütövün bir hissəsi mənalarında iĢlənmiĢ və indi də parla(maq), parlaq, parıltı, parılda (maq) və s. sözlərdə geniĢ iĢlənir. Fars sözü olan “para” sözü ilə türk sözü olan par-par və ya “parlamaq” sözlərindəki “par” eyni mənaya malik olub “bütövün bir hissəsi” mənasında iĢlənir: Günə- Ģin, Ayın, ulduzun, odun parıltısı, çayın qolu, ağacın budağı və s. “T” samiti isə dilimizdə elə öz-özlüyündə “səs-küy” mənasını bil- dirir: Ģiddət, gurultu, sürət, partıltı, parlamaq, top, tüfəng və s. Üstündə Bərdə Ģəhəri yerləĢən Tərtər çayı isə, doğrudan da, hay-küylü, gurultulu, sürətlə axan çaydır və 2 “t” samiti vardır. “Ov” isə qədim türk dillərində elə su mənasında (ab, av, ov və s. formada iĢlənən bu ad həm də çox mənalı sözdür) iĢlənmiĢdir. De- mək, “Partov” – sürətlə axan çay deməkdir. Bu baxımdan Altay- dakı “Bərdə” sözünün mənası ilə “Tərtər” sözünün mənası üst-üstə düĢür. Çox maraqlıdır ki, pərt, pərtlik sözü Azərbaycan “pərtöv” sözü isə fars mənĢəli hesab olunur. “Pərtov” isə “iĢıq, nur, ziya, Ģüa, parlaqlıq” və “səliqəsiz, nizamsız, narahat” mənalarında iĢlənir (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti . III c. Bakı, 2006. s.567). Yuxarıda deyildiyi kimi, “par”- od, “part” –yanan, Ģiddətli od mənalarını bildirir. “Partov”- sürətli od və ya sadəcə olaraq alov mənasında da iĢlənir. “Bərdə” adının həm su, həm də odla əlaqədar olaması qədim ZərdüĢt fəlsəfəsi ilə də səsləĢir. Bərdi-əcuz (on.) – QıĢın axır ayındakı Ģiddətli Ģaxta. Boz ay Ģaxtası. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|