Ъавидляр айы

 

49 

sən,  realist  səpgidə  yazılmış  əsərlərdə  belə  (məsələn,  «Uçu-

rum», «Şeyda», «Afət») Cavid xəyal, nəğmə, rəqs ünsürlərin-

dən istifadə edir. Bütün bunlar Cavid şeirinin musiqisi, ritmik 

gözəlliyi  ilə  birlikdə  səhnə  sənətinə  yeni  keyfiyyət  aşılayır, 

əlvan romantik tamaşalar üçün zəmin yaradır.  

Cavid  əsərlərinin  ilk  tamaşaları  1920-23-cü  illərdə  ol-

muşdur; 1924-26-cı illərdə onlar təkrar və ya yeni quruluşlar-

da göstərilmiş və yalnız 1926-cı ildə yeni əsər olaraq «Topal 

Teymur»  oynanmışdır  ki,  repertuarda  saxlanıla  bilməmişdir. 

1920-23-cü illərdə isə vəziyyət başqa cür olmuşdur. Bu illər-

də teatr inkişaf edirdisə də, çox dolaşıq və nöqsanlı yollardan 

keçirdi; xüsusən repertuar səhnəsində ciddi səhvlərə yer verir-

di; əsərlərin məfkurə və üslubunun fərqinə bir o qədər varmır-

dı,  onlara  tənqidi  münasibətdə  zəiflik  göstərirdi.  Belə  bir 

şəraitdə  Cavid  əsərlərinə  də  teatr  (həm  də  təkcə  teatr  deyil, 

ədəbi  tənqid  də)  əvvəlcə  tənqidi  yanaşa  bilməmiş,  tədricən 

«İblis» və «Uçurum»da müəyyən ideya qüsurları görmüşdür. 

Xüsusən, «İblis» 1922-24-cü illərdə uzun mübahisələrə səbəb 

olmuşdur  ki,  bu  mübahisələrdə,  bir  tərəfdən,  əsərin  ideoloji 

keyfiyyətinə, digər tərəfdən, səhnədə canlandırılma prinsiplə-

rinə tənqidi münasibət güclənmişdir.  

Nəticədə,  «İblis» 1926-cı ildən sonra bir daha səhnədə 

oynanmamışdır.  Bizcə  «İblis»in  başlıca  qüsuru  insanın  «ib-

lis»  təbiətini  mütləqləşdirməsi,  qeyri-tarixi  və  qeyri-sinfi  bir 

şəkildə tərəqqi etməsidir ki, belə bir fikir sovet teatr sənətini 

qidalandıra bilməzdi.  

Beləliklə, 1920-26-cı illərdə teatr Cavid əsərlərindən qi-

dalanaraq müəyyən nailiyyətlər qazandığı kimi, bir sıra nöq-

sanlara  da  yol  vermişdir.  Eyni  zamanda,  teatr  öz  yaradıcılıq 

fəaliyyətində irəlilədikcə Cavidə tənqidi münasibətini güclən-

dirmiş,  onun əsərlərini  zamanın  və sənətin tələbləri  zirvəsin-

dən saf-çürük edərək, inqilabdan əvvəlki Cavid dramaturgiya-

sının ən gözəl nümunəsi olan «Şeyx Sənan»la kifayətlənməli 

olmuşdur.  

---

 

50 

20-ci illərin ikinci yarısı Azərbaycanda «sol» teatr cərə-

yanının,  formalizm-konstruktivizm  ünsürlərinin  gözləndiyi 

bir  dövrdür.  Digər  tərəfdən,  ədəbi  tənqiddə  vulqar  sosiolo-

gizm prinsipləri getdikcə öz təzyiqini artırırdı. Belə bir şərait-

də «Şeyx Sənan» üçün də ağır bir vəziyyət yarandı: «sol» tən-

qidçilər  adi  tənqiddən  qəti  «hücuma»  keçdilər  və  «Şeyx  Sə-

nan»  haqqında  amansız  hökmlərə  başladılar.  Bu  hökmlərin 

təzyiqi  altında  teatr  «Şeyx  Sənan»  əsərinin  ideyasını,  dərin 

psixoloji məzmununu məhdudlaşdıraraq, onu yalnız din əley-

hinə bir əsər kimi repertuarda saxlamağa çalışırdı.  

Aydındır  ki,  «Şeyx  Sənan»  fəlsəfi  məzmunlu,  mürək-

kəb fikirli, faciə təbiətli bir əsər olduğundan din əleyhinə əsər 

çərçivəsinə  sığa  bilməzdi.  Lakin  «sol»  tənqidçilər  bunu  da 

çox  görərək  «Şeyx  Sənan»nı  dindarlıq  cəbhəsindən  yazılmış 

məfkurəcə  yabancı  bir  əsər  kimi  səhnədən  büsbütün  götür-

məyi tələb edirdilər. Buna baxmayaraq  «Şeyx Sənan» reper-

tuarda  yaşasa  da,  «Şeyx  Sənan»  Cavid  teatrı  üçün  artıq  keç-

miş bir dövr idi.  

1926-cı  ildən  sonra  Cavid  yaradıcılığında  ciddi  bir  dö-

nüş yaranaraq, ədibin bir çox idea tərəddüdlərinə, mürtəce-es-

tetik prinsiplərinə demək olar ki, son qoyuldu. Dramaturgiya 

sahəsində  bu  dönüşün  ilk  bəhrəsi  «Knyaz»,  ardınca  «Telli 

saz»,  «Şəhla»,  «Səyavuş»,  «Xəyyam»  və  «İblisin  intiqamı» 

oldu  ki,  bunlardan  yalnız  «Knyaz»la  «Səyavuş»  bu  səhnədə 

oynanmışdır.  

1930-34-cü  illər  Azərbaycan  teatrı  tarixində  ən  qızğın 

yaradıcılıq dövrüdür. Bu dövr başlıca olaraq C. Cabbarlı teat-

rının qələbəsi ilə xarakterizə edilir. Cabbarlı teatrı isə sosialist 

realizmi  yollarında  Azərbaycan  səhnə  sənətinin  ən  böyük 

nəaliyyəti idi. Bununla belə teatrdan metodoloji prinsiplər ət-

rafında,  xüsusən,  1930-  cu  il  Moskva  olimpiyasından  sonra, 

mübahisələr  davam  edir,  Cavidə,  hətta  Cabbarlıya  qarşı  da 

tez-  tez  cəbhə  açılır,  birincisi  «xırda  burjua  idealizmində», 

ikincisi  «psixioloji  realizmdə»  günahlandırılır,  hər  ikisinə 

---

 

51 

qarşı qəti mübarizəyə çağırılırdı. Formalist teatrın hələ nəfəsi 

gəlirdi,  teatrda  «yenilik»  tərəfdarları,  «ictimai  metod»  deyə 

psixologizmə  meydan  oxuyan  tənqidçilər  və  bəzi  rejissorlar 

Azərbaycan səhnə sənətində «proletar realizmi ilə konstrukti-

vizmi birləşdirən» bir şüar uğrunda vuruşurdular.  

 «Knyaz» da, «Səyavuş» da teatrın fəaliyyətində yüksə-

liş dövrünə daxil olsalar da, bu mübarizələrin təsirindən xilas 

ola bilməmişlər.  «Yeni» teatr carçılarının ən çox əsiri olduq-

ları bir fikir bundan ibarət idi ki, ayrı-ayrı qəhrəmanların ta-

leyi üzərində qurulmuş tamaşalardan uzaqlaşıb, kütlələrin ta-

leyini  təsvir  edən  tamaşalara  keçmək  lazımdır.  «Knyaz»da 

tənqidi təmin etməyən də məhs burası idi ki, əsərdə kütlə təs-

vir  edilməmişdir,  inqilabi  hərəkət  səhnə  arxasına  keçirilmiş, 

bütün sujet knyaz ailəsinin taleyi üzərində qurulmuşdur. Hər 

pyesi  kütləvi  tamaşa  şəklinə  salmaq  tələbinə  əsaslanmış  ol-

saydı, teatr əlbəttə, «Knyaz»ı olduğu şəkildə deyil, kadırlara, 

səhnələrə parçalanmış bir şəkildə oynamalı idi. Lakin teatr bu 

yolla  getmədi  və  pyesi  əslində  olduğu  kimi  oynayaraq  çox 

yığcam,  səliqəli,  daxili  bir  dramatizm  üzərində  qurulmuş  ta-

maşa yaratdı.  

 Teatr  Cavidə  qarşı  həmişə  qayğıkeş  olmuş,  onun  əza-

bına  qatlaşmış,  onun  bir  çox  səhvlərini  üzərinə  götürmüşdu, 

buna görə də, Cavidin sovet platformasından, proletar inqilabı 

mövzusunda  bir  əsərlə  meydana  çıxaraq  knyazların  iflasını, 

tarixi  bir  zərurət  kimi  göstərməsi  yalnız  Cavidin  deyil,  eyni 

zamanda,  Cavid  uğrunda  mübarizə  etmiş  teatrın  bir  qələbəsi 

olduğundan rejissorlar-Tuqanov və Darablı, həmçinin aktyor-

lar qızğın bir həvəs və ilhamla çalışaraq, dolğun səhnə obraz-

ları yaratmağa müvəffəq olmuşdular. Bu tamaşada knyaz ro-

lunu  üç  müktədir  aktyor-Darablı,  Təhmasib,  Şərifzadə-  hər 

biri öz səpgisində böyük bir həyəcanla ifa edirdilər.  

«Knyaz» tamaşasının cazibəli cəhətlərindən biri də Ülvi 

Rəcəbin  yaratdığı  Anton  obrazı  idi.  Orijinal  səhnə  əsərləri-

mizdə Anton ilə görkəmli bir bolşevik obrazı idi. Bu nöqteyi-

---