118
trz kökündən), Azərbaycanın güneyində və Türkiyədə isə fransız
parantez
(
Türkiyədə son dönəmlər parantez yerinə öztürkcə ayraç sözü işlədilməkdədir ki, biz də bu
sözün Azərbaycan türkcəsində ayrac kimi işlədilməsini daha doğru sayırıq.
Dünya yazı sistemlərində çeşidli ayrac biçimləri işlədilsə də, Azərbaycan yazısında
onlardan üçü daha geniş yayılmışdır: yay ayrac – ( ), düz ayrac – [ ] və bucaqlı ayrac – { }.
Azərbaycan türkcəsi ədəbi dilində ayrac daha çox aşağıdakı durumlarda işlədilir:
1. Söz və ya cümləyə artırılan əlavə bilgiləri, açıqlamaları, dəqiqləşdirmələri...
göstərdikdə; örn.: Dünyada tapılan yeddi ən əski insan sümüyündən biri (Azıxantrop
insanının çənə sümüyü) Azərbaycanda tapılmışdır (Ə.Elçibəy); Millətimizin ən böyük tarixi
faciəsi onun iki (əslində bir neçə) yerə parçalanmasıdır (Ə.Elçibəy); Mən əminəm ki,
xalqımız bir gün bu meydanda (Azadlıq meydanı) Azərbaycanın güneyi ilə birləşmək üçün
yığışacaq (Ə.Elçibəy) vb.
2. Alıntıların qaynağı (müəllifin kimliyi, əsərin adı, çap yeri, çap ili vb.) göstərildikdə;
örn.: Dahi İsmayıl bəy Qaspıralının (1851-1914) zamanın sınağından çıxmış “Dildə, fikirdə,
işdə birlik!” çağrısının dərin və ölməz mənasını bu gün biz türklər daha yaxından anlamağa
başlamışıq (Ə.Elçibəy); ...Asya xanım Manafova “Naxçıvan” qəzetində (25 yanvar 1997-ci il)
...deyir... (Ə.Elçibəy) vb.
3. Dram əsərlərində və ssenarilərdə surətlərin davranışı, danışığı vb. ilə bağlı yazarın
sözlərini (remarka) surət dilindən fərqləndirdikdə; örn.: Teymur. Əcəba, məğrur Yıldırım nə
düşünür?
Yıldırım. Düşünəcək bir şey yox. Əvət, sən qalibsən. Lakin bu qələbə türk əqvamını
deyil, yalnız fürsət bəkləyən qonşu hökumətləri məmnun etdi. (Acı bir köks keçirdikdən
sonra, çox mütəəssir və şiddətli) Ah, daha doğrusu İslam aləmini başsız qoydu.
Teymur (iki-üç addım axsayaraq Yıldırıma doğru yürür, məğrur və gur bir səslə) Heç
maraq etmə, Xaqanım! Sən kor bir abdal, mən də dəli bir topal! Əgər dünyanın zərrə qədər
dəyəri olsaydı, yığın-yığın insanlara, ucu-bucağı yox məmləkətlərə... sənin kimi bir kor,
mənim kimi bir topal müsəllət olmazdı (Hüseyn Cavid. “Topal Teymur”)
4. Sözün daha dəqiq anlaşılması, yaxud özgün ilk biçiminə uyğun olmasının
göstərilməsi üçün onun qarşılığı, tərcüməsi, variantı, sinonimi, geniş yayılıb bilinən biçimi vb.
verildikdə; örn.: O zaman dövlətin başında türk İştimenqü (yunanca: Astiaq) dururdu
(Ə.Elçibəy); O,
36
sufi sözünün türk sözü olduğunu göstərir (Əs-Sufi ismun turkiyyun)
(Ə.Elçibəy); ...Sultan Səlahəddindən sormuşlar:
– Deyirlər ki, Siz kürdsünüz. Bu doğrudurmu?
119
Sultan:
– Xeyir! Biz Azərbaycandanıq. Əmim Şirkuh deyirdi ki, biz əz-Zib (ərəbcə: qurd)
tayfasındanıq (Ə.Elçibəy); ...
görkəmli alim İbn...”Vəfayat əl-Ayan” əsərində... yazır: “Şirkuh
demişdir ki, bizim nəsəbimiz (soy kökümüz) Gök Böridir! (Göy Qurd)” (Ə.Elçibəy) vb.
5. Yabançı özəl adların özgün biçimini də göstərmək gərək olduqda; örn.:
Monteskyö
(Montesquieu); Rişelye (Richelieu) ; Şekspir (Shakespeare) vb.
6. Ayrac içində ayrac işlənərsə, o zaman yay ayrac düz ayracın içərisində yazılar; örn.:
Azərbaycanın milli qəhrəmanı Babək Xürrəmi [Cəfər Cabbarlının “Od gəlini” (1928 )
əsərində Elxan Biləgənli] çağdaş Azərbaycan gəncliyi içərisində çox sevilməkdədir vb.
7. Alıntıda verilən sözün, fikrin doğru olmadığını gözə çarpdırmaq, deyilənə bir qədər
də istehza və lağ ilə yanaşmaq anlamında ayracdan yararlanılır və ayrac içərisində həm sözlə,
həm də soru işarəsi ilə münasibət bildirilir; örn.:
...Asya xanım Manafova “Naxçıvan”
qəzetində (25 yanvar 1997-ci il) ...deyir: “Sizin diqqətinizi bir fakta (fakta ha – Ә.E.) cəlb
etmək istərdim. Azərbaycanın eks-prezidenti Əbülfəz Elçibəy oğluna vəsiyyətində türk xalqı
müstəsna olmaqla qalan bütün xalqların bizə (?) düşmən olduğunu qeyd edir” (Ə.Elçibəy);
9. Ayırtı [ – ]
Ayırtı (tire)
37
vergüldən daha güclü bir dayanıb-durmanın, ara vermənin yazıdakı
bəlirtisi olan durğu işarəsidir. Adətən, ayırtı bəlli bir cümlə üzvünü, yaxud cümlənin müəyyən
tərkib hissəsini, yaxud da mətndə bir danışığı vb. o birilərdən ayırmaq, fərqləndirmək amacı
ilə işlənir.
Azərbaycan türkcəsi ədəbi dilində ayırtının işləndiyi durumlardan bəzilərini göstərək:
1. Təyini çıxmaqla cümlə üzvlərindən (mübtəda, xəbər, tamamlıq, zərflik) hər birini
aydınlaşdırmaq, dəqiqləşdirmək üçün işlənən əlavələrlə artırıldıqları üzvlər arasında ayırtı
qoyulur; örn.:
Azərbaycanlıların – Azərbaycan ərazisində yaşayan əhalinin yüzdə səksəni
türkdür (Ə.Elçibəy);
Elm tərəfindən qəbul edilmiş adi bir həqiqətdir ki, farslar bizə –
Azərbaycan türklərinə məxsus bu ərazilərə miladdan öncə VIII yüzildə gəlmiş və güneydə –
indiki Fars əyalətində yerləşmiş, yerli əhali ilə qaynayıb qarışaraq 300 il sonra hakimiyyəti
ələ keçirmişlər (Ə.Elçibəy);
Fars və rus şovinizmi isə Azərbaycan kimi yağlı bir tikəni – onun
neftini, pambığını, taxılını...itirmək istəmir (Ə.Elçibəy) vb.
2. Ümumiləşdirici söz sadalanan üzvlərdən sonra gələrsə, ondan öncə bir qayda olaraq
ayırtı qoyulur; ümumiləşdirici söz sadalanan üzvlərdən qabaq gələrsə, ondan sonra ayırtı da
qoyula bilər, qoşa nöqtə də; örn.:
Almaniyanın parçalanmasında dünyanın ən böyük dövlətləri
– Amerika, İngiltərə, Fransa və Rusiya birbaşa iştirakçı idilər, lakin zamanı gəldikdə siz