Araz qurbanov
Yüklə 3,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA üçün də müəyyən çətinliklər yarada bilər. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin təqdim etdiyi bu kitab (əslinə qalsa, monoqrafiya) siyasi və hidroloji tədqiqatların nəticəsi olmaqla, qlobal şirin su problemlərinə, onların obyektiv və subyektiv yaranma səbəblərinə, proqnozlaşdırılan su müharibələrinə və siyasi münaqişələrə, ən nəhayət, bu təhdidlərin aradan qaldırılması yollarına həsr edilmişdir. İsrafçılıq bəşəriyyəti elə bir çətin problem qarşısında qoymuşdur ki, onu yalnız qüvvələri birləşdirməklə aradan qaldırmaq olar. İndi artıq suyun həm fiziki, həm maddi, həm də mənəvi tərəfdən müstəsna qiymətini dərk etməyə başlayırıq. Artıq şirin su mənbələrindən istədiyimiz kimi və istədiyimiz qədər, sərbəst, maneəsiz istifadə etmək dövrü arxada qalmışdır. Yer kürəsi də insan orqanizmi kimidir: qocaldıq- ca «orqanizmin» tərkibindəki suyun miqdarı da azalır. Müasir dünyada şirin su azalmağa doğru neqativ tendensiyaya malik- dir. İçməli su təminatının XXI əsrin əsas probleminə çevrilməsi riski var və o, bəşəriyyətin gələcək inkişaf yolunu müəyyənləşdirən resursdur. Hər gün dünyada altı mindən çox insan susuzluqdan dünyasını dəyişir, mil- yonlarla insan istifadəyə yararsız su üzündən müxtəlif xəstəliklərə yoluxur. Dünya alimlərinin fikrincə, əgər ötən əsrdə bəşəriyyət ərazi uğrunda iki dünya müharibəsi ilə üzləşmişdirsə, Üçüncü dünya müharibəsinə səbəb isə içməli su ehtiyatları olacaqdır. İçməli su bir ölkədən digərinə artıq tankerlərlə daşınır və ticarət əmtəəsinə çevrilmişdir. Məsələn, Niderland Norveçdən, Səudiyyə Ərəbistanı Filippindən, Sinqapur isə Malayziyadan tankerlərlə içməli su alır. Şirin su problemi bu gün dünyanın aktual siyasi və sosial-iqtisadi probleminə çevrilmişdir. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, onun həlli yolları lazım olan səviyyədə deyildir. Əgər, bu gün şirin suyun bir litrinin qiyməti bir litr neftin satışı ilə bərabər səviyyəyə gəlib çatıbsa, sabahın acı gələcəyini təsəvvür etmək heç də çətin deyildir. Su qıtlığı ilə əlaqədar yaxınlaşan təhlükəni nəzərə alaraq, bir çox dövlətlər, o cümlədən Azərbaycan bu sahədə strateji plan və layihələr hazırlamışlar. Beynəlxalq təşkilatlar isə hazırda su ehtiyatlarının ədalətlə və qarşılıqlı razılaşma prinsipləri üzrə bölüşdürülməsi üçün fikir mübadilələri aparır, sudan istifadənin beynəlxalq və hamılıqla qəbul oluna biləcək hüquqi əsaslarını hazırlayırlar. Çünki, hər bir dövlətin su ehtiyatları hazırda təkcə onun ərzaq və enerji təhlükəsizliyini təmin etmir, həm də bütövlükdə ölkənin milli təhlükəsizliyinin təminatıdır. Lakin, bu cəhdlərə baxma- 9 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA yaraq, bəzi ölkələr öz qonşularına siyasi və iqtisadi təsir göstərmək üçün su ehtiyatlarından təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməyi planlaşdırırlar. Bir sıra dövlətlər isə, məsələn, Ermənistan Respublikası transsərhəd su axarlarından Azərbaycana qarşı diversiya məqsədilə istifadə edir. Qeyd edim ki, Beynəlxalq Hüquq Assosiasiyası ilk dəfə olaraq «Transsərhəd su axarlarından istifadəyə dair» qaydalar hazırlamışdır. Tövsiyə xarak- terli həmin sənəd sonralar «Helsinki qaydaları» adı ilə tanınmışdır. Bu sənəd BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyasının «Transsərhəd su axar- larının və beynəlxalq göllərin mühafizəsinə və istifadəsinə dair» Helsin- ki Konvensiyasının (1992-ci il) əsasını təşkil etmişdir. Konvensiyanın əsas müddəalarından birində qeyd olunur ki, transsərhəd çayının yuxarı hissəsində yerləşən dövlət onun aşağı hissəsindəki dövlətin razlığı olma- dan çayın sularının kəmiyyət və keyfiyyət göstəricisini dəyişə bilməz. Amma, reallıqda vəziyyət tamamilə fərqlidir. Kitabın süjet xətti ümumidən xüsusiyə doğru yönəlib. Əvvəlcə qlobal su çatışmazlığı probleminin ümumi mənzərəsi verilir, sonra isə mövzu tədricən konkretləşərək regionları və ölkələri, eləcə də Azərbaycanı əhatə edir. BMT-nin məlumatına görə, bu gün dünya dövlətlərinin 40%-i ciddi su çatışmazlığı problemi ilə qarşılaşmaqdadır. Təəssüflər olsun ki, Dünya Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun hesabatlarında bu gün transsərhəd suaxar- lardan asılı olan 13 ölkə arasında Azərbaycanın da adı vardır. Bir misal çəkim. 2009-cu ilin may ayında BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyasının Cenevrə şəhərində «Avropanın transsərhəd çaylarında daşqınların in- teqrasiya olunmuş üsulla idarə olunması» mövzusunda keçirilmiş semi- narında Kür çayında daşqınların inteqrasiya olunmuş üsulla idarə olun- masına dair məruzə ilə çıxış etmişəm. Tədbir zamanı təşkilatçılar Avropa və onun transsərhəd çayları üzərindəki ölkələrin «Helsinki-92» Kon- vensiyasına qoşulması xəritəsini nümayiş etdirdilər. Məlum oldu ki, ən acınacaqlı vəziyyət Kür çayı ilə bağlıdır. Yəni, bu çayın keçdiyi ölkələrdən təkcə Azərbaycan həmin konvensiyanı imzalamış, Türkiyə, Gürcüstan və Ermənistan isə imtina etmişlər. Etiraf olundu ki, beynəlxalq təşkilatlar məhz bu səbəbdən Kür çayının problemlərinin həllində fəal iştirak edə bilmirlər. Kitabın qaldırdığı məsələ ilə bağlı başqa bir misal. 1999-cu ildə Finlandiyanın Espo şəhərində «İqlim dəyişmələri və Yer kürəsinin su ba- lansı» mövzusunda beynəlxalq simpozium keçirilmişdir. Simpoziumun əsas nəticələrindən biri planetin arid ərazilərində yağıntının bir qədər 10 HİDROBÖHRAN, HİDROMÜNAQİŞƏLƏR VƏ HİDROSTRATEGİYA də azalacağı proqnozudur. Azərbaycan ərazisinin 60%-nin arid zonası olduğunu nəzərə alsaq, ölkədə sudan düzgün istifadənin nə dərəcədə vacib olduğunu dərk edə bilərik. Azərbaycanda şirin su ehtiyatlarına, onların kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə regional qonşuların imkan- ları kontekstindən yanaşmaq lazımdır. Cənubi Qafqazın əsas su resurs- ları Kür və Araz çaylarında cəmlənmişdir. Mənbəyi Türkiyənin Ərdahan vilayətində olan Kür çayının su ehtiyatlarının çoxillik orta həcmi 26,6 km 3 -ə bərabərdir. Çayın hövzəsindəki ölkələrin illik orta su istifadəsi isə 23 km 3 -dir. Yəni hövzədəki su resurslarının 86,6%-dən sənaye və kənd təsərrüfatının, əhalinin ehtiyaclarının ödənilməsi üçün istifadə olunur. Bu isə çayın aşağı hissəsində axımın azalması ilə nəticələnir. Kür çayı hövzəsində yerləşmiş Cənubi Qafqaz ölkələrində sudan istifadənin struk- turu belədir: Suvarma - 68 %, istilik enerjisi – 11,0 %, sənaye – 6,9 %, məişətdə istifadə - 6,3 %, kənd təsərrüfatının su təminatı – 5,2%, balıq- çılıq təsərrüfatları – 2,6 %. İqlim dəyişmələri ilə əlaqədar yaranmış şərait Kür və Araz çayları hövzələrində vəziyyəti bir qədər də gərginləşdirir. Məsələn, 1995-2001-ci illərdə təbii axım 25-30%-ə qədər azalmışdır. Müəllif postsovet məkanında su ehtiyatları baxımından ən böh- ranlı region olan Mərkəzi Asiyada yaranmış vəziyyəti də obyektiv təhlil süzgəcindən keçirmişdir. Məlum olduğu kimi, su müharibələrinə ən «şanslı» olan bu regiondakı beş dövlət - Qazaxıstan, Qırğızıs- tan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistan transsərhəd suaxarla- rın, xüsusən Amudərya və Sırdərya çaylarının ehtiyatlarının ədalətli bölüşdürülməsində hələ də ümumi razılığa gələ bilməmişlər. Və müəllifin qeyd etdiyi kimi, fövqəldövlətlərin «dirijorluğu» altında artıq burada hələlik siyasi müstəvidə «kətmən savaşı»na başlanılmışdır. «Hidroböhranlar, hidromünaqişələr və hidrostrategiya» kitabı- nın əhəmiyyəti və aktuallığı ondan ibarətdir ki, burada ilk dəfə olaraq, Azərbaycanın şirin su problemlərinə qlobal və regional aspektdən yana- şılır, təhdidlər proqnozlaşdırılır və qaldırılan məsələlər beynəlxalq hüquq müstəvisindən təhlil edilir. Bundan başqa, problemdən çıxış yollarının müəyyən olunması üçün xarici ölkələrin təcrübəsi də öyrənilmiş, dəyərli təklif və tövsiyələr verilmişdir. Kitabdakı «Su şəriəti» yarımfəsli üzərində bir qədər dayanmaq istərdim. Müəllif göstərir ki, bu gün beynəlxalq su hüququnun əsasını təşkil edən aktual müddəalar, məsələn, suyun ümumi nemət kimi tanınması, ehtiyatların ədalətli, qarşılıqlı razılıq prinsipi üzrə Yüklə 3,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|