Andijon mashinasozlik instituti

.  XVIII-XIX  asrlar  fani
 
noklassik  fan  davri  deb  ataladi
.  Bu  davrda  ko‘plab  ayrim  ilmiy  fanlar  vujudga 
keladi, ularda ulkan faktik material to‘planadi va tizimga solinadi. Matematika, fizika, kimyo, geologiya, biologiya, 
psixologiya va boshqa fanlarda fundamental nazariyalar yaratiladi. Termodinamika qonuni yaratildi. Texnika fanlari 
vujudga keladi va moddiy ishlab chiqarishda yanada sezilarliroq rol o‘ynay boshlaydi. Fanning ijtimoiy roli ortadi, 
uning rivojlanishi o‘sha davr mutafakkirlari tomonidan ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili sifatida e‘tirof etiladi.  
XVIII asrning o‘rtalarida jahonda fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar 10 ming kishidan oshmagan bo‘lsa, XIX 
asr oxiriga kelib olimlar soni 100 ming kishiga yetadi. XVI asrda «olimlar»ning yarmidan ko‘prog‘i diniy ma‘lumot 
olgan  kliriklar  edi.  XIX  asrda  fan  ijtimoiy  mehnatning  mustaqil  tarmog‘iga  aylanadi  va  u  bilan  universitetlar  va 
institutlarning maxsus fakultetlarini tamomlagan «dunyoviy» professional olimlar shug‘ullanadi. 1850 yilda jahonda 
mingga yaqin ilmiy jurnallar nashr etiladi, 1950 yilga kelib esa ularning soni 10 mingdan oshadi. 1825 yilda nemis 
kimyogari YU.Libix ilmiy laboratoriya tashkil qiladi va u olimga ko‘p miqdorda daromad keltira boshlaydi. XIX asr 
oxiriga kelib bunday laboratoriyalar soni ko‘payadi. Fan tijoratchilar, tadbirkorlar e‘tiborini o‘ziga tobora ko‘proq 
torta  boshlaydi.  Ular  olimlarning  ishlab  chiqarish,  sanoat  ahamiyatiga  molik  bo‘lgan  ishlarini  mablag‘  bilan 
ta‘minlay boshlaydilar.  
4. 
XX  asrdan  fan  rivojlanishida  yangi  bosqich  boshlanadi.
 
Bu  davr  fani  postnoklassik
 
deb  ataladi, 
chunki 
mazkur asr bo‘sag‘asida fanda inqilob yuz beradi va buning natijasida u oldingi davrning klassik fanidan sezilarli 
darajada  farq  qila  boshlaydi.  XIX-XX  asrlar  chegarasida  amalga  oshirilgan  inqilobiy  kashfiyotlar  bir  qancha 
fanlarning  asoslarini  larzaga  soladi.  Matematikada  to‘plamlar  nazariyasi  va  matematik  tafakkurning  mantiqiy 
asoslari tanqidiy tahlil qilinadi, bir qancha yangi fanlar vujudga keladi. Fizikada klassik fizikaning falsafiy asoslarini 
qayta  ko‘rishga  majbur  qilgan  fundamental  nazariyalar  –  nisbiylik  nazariyasi  va  kvant  mexanikasi  yaratiladi. 
Biologiyada  genetika  rivojlanadi.  Tibbiyot,  psixologiya  hamda  inson  haqidagi  boshqa  fanlarda  yangi  fundamental 
nazariyalar  paydo  bo‘ladi.  Ilmiy  bilimning  shakl-shamoyilida,  fan  metodologiyasida,  ilmiy  faoliyatning  shakl  va 
mazmunida, uning me‘yorlari va ideallarida olamshumul o‘zgarishlar yuz beradi.  
XX  asrning  ikkinchi  yarmi  fanni  yangi  inqilobiy  o‘zgarishlarga  olib  keladi.  Bu  o‘zgarishlar  adabiyotlarda 
ko‘pincha  fan-texnika  inqilobi  sifatida  tavsiflanadi.  Bu  o‘zgarishlar  shu  bilan  bog‘liqki,  Ikkinchi  jahon  urushidan 
keyin  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarda  fan  yutuqlari  ilgari  misli  ko‘rilmagan  miqyosda  amaliyotga  –  sanoat, 
qishloq  xo‘jaligi,  sog‘liqni  saqlash,  kundalik  hayotga  joriy  etiladi.  Fan  energetikada  (atom  elektrostantsiyalari), 
transportda  (avtomobilsozlik,  aviatsiya),  elektronikada  (televidenie,  telefoniya,  kom‘yuterlar)  ayniqsa  ulkan 
o‘zgarishlar yasaydi. Fanning rivojlanishi eng yangi harbiy texnikani yaratishning asosiy omiliga aylanadi va «ikki 
lager»ning  urushdan  keyingi  qarama-qarshiligi  sharoitida  avj  olgan  qurollanish  ‗oygasi  yirik  davlatlarni  ilmiy-
texnikaviy tadqiqotlarga ulkan mablag‘larni sarflashga majbur qiladi. 
XX  asrning  so‘nggi  o‘n  yilliklarida  fan  texnika  taraqqiyoti 
axborot  (kom‘yuter)  inqilobi
 
bosqichiga  qadam 
qo‘ydi. Bu bosqichning o‘ziga xos xususiyati shundaki, axborot jamiyat rivojlanishining muhim resurslaridan biriga 
aylandi.  SHu  tariqa  fan  bilan  bog‘liq  yuksak  texnologiyalar,  ular  bilan  mushtarak  ta‘lim  endilikda  har  qanday 
jamiyatning  tsivilizatsion  rivojlanish  darajasini  belgilamoqda.  Ilmiy  kashfiyotlar  va  ularning  amalga  tatbiq  etilishi 
o‘rtasidagi masofa mumkin qadar qisqaradi. Ilgari fan yutuqlaridan amalda foydalanish usullarini to‘ish uchun 50-
100  yil  vaqt  sarflangan  bo‘lsa,  endilikda  bunga  2-3  yilda  yoki  hatto  bundan  ham  qisqaroq  vaqt  ichida  muvaffaq 
bo‘linmoqda.  
Davlat  ham,  xususiy  firmalar  ham  fan  rivojlanishining  istiqbolli  yo‘nalishlarini  qo‘llab-quvvatlashga  katta 
xarajatlar qilishi tabiiy bir hol bo‘lib qoldi. Natijada XX asrning ikkinchi yarmi fani jadal sur‘atlarda o‘sib, ijtimoiy 
mehnatning muhim tarmoqlaridan biriga aylandi. «Katta fan» davri boshlandi. Ko‘p sonli ilmiy muassasalar ishiga 
son-sanoqsiz odamlar ommasi jalb qilindi. Olim  kasbi kam  uchraydigan kasb bo‘lmay qoldi. Hozirgi vaqtda ilmiy 
faoliyat o‘zlarini qiziqtirgan muammolarni yechishga buning butun xavf-xatarini o‘z bo‘yniga olib qo‘l urgan ayrim 
mutafakkirlarning  mashg‘uloti  emas,  balki  buyurtmaga,  rejali  to‘shiriqqa  binoan  ishlaydigan,  uni  belgilangan 
muddatda bajarish va o‘z ishi haqida hisobot berishga majbur bo‘lgan yirik jamoalarning ishi. Hozirda ilmiy mehnat 
– industrial mehnatning bir turi. Fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar hozir «ilmiy xodimlar» deb atalishi bejiz emas.  
Fan  rivojlanishning  yuksak  darajasiga  erishgan  bo‘lsa-da,  lekin  amalda  falsafa  bilan  uzviy  bog‘liq  bo‘lib 
qolmoqda. Ular faol o‘zaro ta‘sirga kirishib, bir-birining rivojlanishiga samarali ta‘sir ko‘rsatmoqda. Bu hol shu 
bilan izohlanadiki, falsafa daliliy materialga, sinovdan o‘tgan ilmiy ma‘lumotlarga tayanib, o‘z mavhum g‘oyalarini 
borliq  bilan  taqqoslash  imkoniyatiga  ega,  fan  esa,  dalillarni  qayd  etish  va  tavsiflash  bilan  cheklanmay,  yanada 
asosliroq xulosalar chiqarish imkoniyatini qo‘lga kiritadi
.  XXI  asr  boshiga  kelib  jahonda  olimlar  soni  qariyb  olti 
millionga  yetdi,  taxminan  shuncha  odam  fanga  xizmatlar  ko‘rsatuvchi  mehnat  bilan  band  (laborantlar,  texniklar, 
nashriyotlarning  xodimlari  va  h.k.).  Yerda  qadim  vaqtlardan  boshlab  to  XXI  asrning  boshiga  qadar  yashagan 
olimlarning  umumiy  sonini  olsak,  ularning  o‘ndan  to‘qqiz  qismi  bizning  vaqtdoshlarimiz  ekanligi  ayon  bo‘ladi. 

---

Rivojlangan  mamlakatlarda ilmiy xodimlar soni  mehnatga  qobiliyatli aholining qariyb 10% ni tashkil qiladi,  fanni 
ta‘minlashga milliy daromadning 5% dan ko‘prog‘i sarflanadi.  
Hozirgi  vaqt  fani  jamiyat,  texnika,  iqtisodiyot,  madaniyat,  turmush  va  kundalik  hayotni  yo‘lga  soluvchi 
qudratli  kuchga  aylandi.  Ayni  vaqtda  odamlar  bugun  fanning  qudratinigina  emas,  balki  u  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
xavflarni ham yaxshi anglaydilar. Hozirgi dunyo o‘z yutuqlari va o‘zining jo‘shqinligi uchun fan oldida mas‘uliyatli. 
Ammo  ilmiy  haqiqat  o‘z  holicha  odamlarning  ehtiyojlariga  befarq.  U  be‘arvo  va  rahm-shafqatsiz.  Ammo,  I.  A. 
Karimov ta‘biri bilan aytganda, ―kuch – bilim va taffakurda‖
2
 bo‘lsa, bu kuch ortib borgani sari insoniyatga ziyon 
yetkazmaslik uchun undan yanada ehtiyotkorlik bilan foydalanish zarur. 
SHuni tan olish lozimki, hozirgi vaqtda jamiyat ko‘p jihatdan fanning ulkan yutuqlari tufayli o‘zini o‘zi yo‘q 
qilish  yoqasiga  kelib  qoldi.  Bu  ilmiy  taraqqiyotni  to‘xtatish  kerak,  degani  emas.  Ammo  ilmiy  izlanishni  insoniy, 
axloqiy  munosabatga  bo‘ysundirish  va  balki  uning  qaysidir  yo‘nalishlarini  cheklash  zarurligi  to‘g‘risidagi  masala 
kun tartibiga qo‘yilmoqda. Ilmiy izlanishning inson‘arvarlashuvi, uning yo‘llari va oqibatlariga axloqiy munosabat – 
bu davrimizning muhim muammolaridir.