a) Yuxarıya doğru yol sahələr. Bunlar, Allahın ayələrinə inanan,
ona qulluq təqdim etmədə böyüklənməyən kəslərdir.
b) Aşağı doğru yol sahələr. Bunlar, Allahın qəzəbinə uğramış
kəslərdir.
72 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
c) Yoldan sapmış olanlar. Bunlar çaşmışdırlar, hara gedəcəklərini
bilməzlər, pozğundurlar. "Özlərinə nemət verdiyin, qəzəbə
uğramamış və də sapmamış kəslərin yoluna." ifadəsinin bu təsnif etməyə istiqamətli bir işarə ehtiva etdiyini söyləmək mümkündür.
Doğru yol, qətiliklə digər iki yol deyil. Bununla qəzəbə
uğramışların və sapmışların yollarını nəzərdə tuturam. Bu halda
doğru yol, haqqında danışılan ilk yoldur. Yəni böyüklük göstərməyən
möminlərin yoludur. Ancaq uca Allah bir ayədə belə buyurur:
"Allah inananları və özlərinə elm verilənləri dərəcələrlə
yüksəldər." (Mübarizə, 11) Bu da göstərir ki, möminlərin yolu da
öz içində dərəcələrə ayrılmaqdadır.
Bunun izahı belədir: Hər pozğunluq şirkdir, bunun tərsi də doğrudur.
Uca Allahın bu sözü bu gerçəyi dilə gətirməkdədir: "Kim
küfrü imanla dəyişsə, artıq dümdüz yoldan sapmış olar." (Bəqərə,
108) Uca Allahın bu sözü də bu mənas(n)ı gücləndirər xüsusiyyətdədir:
"...'Şeytana tapınmayın, o sizin açıq-aşkar düşməninizdir. Mənə tapın,
doğru yol budur.' Necə ki o, sizdən bir çox nəsilləri sapdırdı." (Yasin,
60-62) Qurani Kərim şiryi zülm, zülmü də şirk olaraq xarakterizə edər.
Qiyamət qopduqdan sonra hər iş nəticəyə bağlanınca, şeytanın
etirafını bizə köçürən ayəs(n)i kərimə də bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir:
"Mən, əvvəldən məni Allaha ortaq qaçmanızı da tanımamışdım
onsuz da/zatən. Doğrusu zalımlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır." (İbrahim,
22)
Eyni şəkildə bu ayəs(n)i kərimədə olduğu kimi zülm də pozğunluq
olaraq xarakterizə edilər: "İnananlar və imanlarını zülmlə qarışdırmayanlar,
işdə güvən onlarındır və doğru yolu bulanlar da onlardır."
(Ən'am, 82) Bu mənas(n)ı, doğru yolu tapma və pozğunluq və ya pozğunluğu
izləyən əzabdan etibarda olmanın zülmün aradan qaldırılması və
imanın zülmlə qarışdırılmamasına bağlanmasından qəbul etmək
mümkündür. Qısacası pozğunluq, şirk və zülmün mövqes(n)i birdir. Bunlar
bir-birlərinin vazgeçilmezleri, bir-birlərinin gücləndiriciləridirlər. İşdə,
"Bunların hər biri digərini təriflər və ya hər biri eyni zamanda
digəri deməkdir." deyərkən bunu nəzərdə tuturuq. Ancaq bunu da vurğulamaq
lazımdır ki bu, məna mərhələsində deyil, mısdak mərhələsində
belədir.
Bunu bildikdən sonra qəti olaraq anlarsan ki, pozğunların yolundan
ayrı bir yol olan "doğru yol"da qətiliklə şirk və zülm söz
Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 73
mövzusu olmadığı kimi, yenə eyni qətilikdə sapma da söz mövzusu
olmaz. Ürəklərin dərinliklərində bir küfr və ya uca Allahın məmnun
olmadığı bir düşüncə sığınmaz. Bədənin orqanlarıyla bir günah hərəkəti
və ya itaətdə bir qüsur işlənməz. İşdə nəzəriyyə və praktik olaraq gerçək
tövhid budur. Bu ikisinin arasında bir üçüncü yol yoxdur. Haqqdan
sonra, pozğunluqdan başqa nə var ki?
Uca Allahın bu sözü də bu şərhi gücləndirər xüsusiyyətdədir:
"İnananlar və imanlarını bir zülmlə qarışdırmayanlar, işdə güvən
onlarındır və doğru yolu bulanlar da onlardır." (Ən'am, 82) Bu ayədə,
doğru yolun etibarlı olduğu vurğulanır, tam hidayət vəd edilir.
Çünki burada adı fail [muhtedun=doğru yolu bulanlar] ifadəsi
istifadə edilmiş və adı failin gələcəyə dəlalət etdiyini söyləyirlər.
Diqqət yetirilsən! Şübhəsiz, bu da doğru yolun xüsusiyyətlərindən biridir.
Daha sonra uca Allah, doğru yolun sahibləri olan bu özlərinə
nemət verilən kəsləri belə təyin edir: "Kim Allaha və Rəsula
itaət etsə, işdə onlar Allahın özlərinə nemət verdiyi
peyğəmbərlər, sıddikler (gerçəklər, dümdüz qullar), (əməllərə
olan) şəhidlər və sa-lihlerle birlikdə olar və onlar nə də gözəl yoldaşdır!"
(Nisa, 69)
Uca Allah bu ayədə haqqında danışılan iman və itaəti, bu ayədən
əvvəl belə təyin etmişdir: "Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında
çıxan anlaşılmazlıqlar barəsində səni hakim edib, sonra da verdiyin
hökmü, içlərində heç bir çətinlik duy/eşitmədən tam mənasıyla
qəbul etmədikcə inanmış olmazlar. Əgər biz, özünüzü öldürün
yaxud yurdlarınızdan çıxın, deyə bunu onlara fərz etmiş olsaydıq,
içlərindən çox azı müstəsna, bunu etməzdilər. Halbuki özlərinə
verilən öyüdü yerinə yetirsədilər, onlar üçün həm daha xeyirli,
həm də (imanlarını) daha gücləndirici olardı." (Nisa, 65-66)
Burada uca Allah onları söz, davranış, iç və xarici görünüş olaraq
qulluq baxımından möhkəm və nöqsansız olaraq xarakterizə edir. Bu
baxımdan heç bir xüsusu bu ümumiləşdirmənin xaricində tutmur. Bununla
birlikdə, bu son ayədə xüsusiyyətlərinə işarə edilən möminləri, özlərinə
nemət verilmiş olanların tamaşaçıları və bağlıları olaraq tanıdır
və onların safından aşağıdakı bir safda iştirak etdiklərini ifadə edir.
Bunu "birlikdə olar" təbiri ilə "onlar nə də gözəl yoldaşdır!" ifadəsində
anlayırıq. Çünki eyni dərəcədə olmaları söz mövzusu olsaydı,
74 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
"onlar, bu kəslərlə birlikdə olar." deyil də, "onlar, bu kəslərdəndir."
buyurulması lazım idi.
Uca Allahın bu sözü də bu ayənin bir bənzəridir: "Allaha və
Rəsuluna inananlar, Rəbləri yanında onlar, sıddikler və şəhidlərdir.
Onların mükafatları və nurları vardır." (Hədid, 19) Bu ayədə
möminlərin axirət günündə şəhidlərə və doğrulara ilhak ediləcəkləri
dilə gətirilir. "Rəbləri yanında" və "Onların mükafatları" sözləri
bu nəticəs(n)i nəzərdə tutur.
Bu halda, doğru yolun sahibləri, ürəkləri və əməlləri pozğunluqdan,
şirkdən və zülmdən təmizlənmiş möminlərdən daha üstün bir mövqeyə
və daha yüksək bir dərəcəyə sahibdirlər. Bu ayələr üzərində
düşünüldüyü zaman, zəruri olaraq, vəziyyətləri və mövqeləri bundan
ibarət olan möminlərdə də bir əskiklik olduğu aydın olur. Əgər
bu əskikliyi gedərmiş olsadılar, onlar da özlərinə nemət verilən
kəslərdən olardılar. Yəni onlarla yoldaşlıq etmə dərəcəsindən,
onlardan olma dərəcəsinə yüksəlmiş olardılar. Bəlkə də bu
imtiyazlarının səbəbi, Allah haqqındakı dərin bacarıqları, irəli məlumatlarıdır.
Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Allah, inananları
və özlərinə elm verilənləri dərəcələrlə yüksəldər."
(Mübarizə, 11) Bu halda doğru yolun sahibləri, özlərinə kamil
iman nemətindən daha üstün bir nemət verilən kəslərdir. Bu da
doğru yolun xüsusiyyətlərindən biridir.
Uca Allah "yol" mənasını verən "sırat" və "sebil" sözlərini
Qurani Kərimdə dəfələrlə istifadə etmişdir. Lakin bir tək "sıratı
müstakim"dən çoxunu özünə izafə etməmişdir. Amma "sebil"
olaraq özünə gedən bir çox yolun ol/tapıldığını vurğulamışdır:
"Amma bizim uğrumuzda cihad edənləri biz, əlbəttə yollarımıza
(sebillerimize) çatdırarıq." (Ənkəbut, 69) Eyni şəkildə, bu ayəs(n)i kərimədən
başqa da "sıratı müstakim"i varlıqlarından heç kimə izafə
etməmişdir: "Özlərinə nemət verdiyin... kəslərin yoluna
(sıra idinə)." Lakin "sebil" mənasında yol anlayışını özündən
başqasına da izafə edərək istifadə etmişdir: "Də ki: İşdə mənim yolum
(sebilim) budur: Allaha bəsirətlə dəvət edərəm." (Yusuf, 108) "Mənə
yönələn kimsənin yolu (sebili)." (Loğman, 15) "Möminlərin yolu" (Nisa,
115)
Bununla da aydın olur ki "sebil", "sıratı müstakim"dən fərqlidir
və tamaşaçıların, qulluq təqdim edənlərin sayına və çoxluğuna görə
Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 75
fərqlilik göstərər, dəyişər, çox olar. Lakin "sıratı müstakim" tək və
dəyişməzdir. Uca Allahın bu sözü buna işarə etməkdədir: "Həqiqətən
sizə Allahdan bir nur və açıq bir kitab gəlmişdir. Allah onunla,
razılığına uyanları sağlamlıq yollarına (sebil) çatdırar, onları öz
elmiylə qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar və dümdüz yola (sıratı
müstakime) çatdırar." (Maidə, 15-16) "Sebil" birdən çox olaraq xarakterizə edilərkən, sırat" bir tək olaraq xarakterizə edilmişdir. Bu vəziyyətdə
sıratı müstakim ya sebillerin bütünündən ibarətdir ya da sebillerin
birləşməsi və sıratı müstakimle eyniləşməsi nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan ana
yoldur.
Eyni şəkildə uca Allah belə buyurur: "Onların çoxu, Allaha
ortaq qaçmadan inanmazlar." (Yusuf, 106) Bununla da aydın olur
ki, şirk (ki bir pozğunluqdur) imanla birlikdə ol/tapıla bilər. İşdə bu "sebil"
dir. Bu səbəbdən "sebil"in şirk ilə bir araya gələ biləcəyi aydın olur.
Lakin "sıratı müstakim" pozğunluqla bir araya gəlməz. Necə ki,
"və də sapmamı kəslərin" buyurulmuşdur.
Bu ayələr üzərində əhatəli bir şəkildə düşünüldüyü zaman,
bu "sebil"lərin hər birinin "sıratı müstakim"in əksinə, kimi nöqsanlıqlar
və kimi imtiyazlarla bir yerdə ola biləcəkləri aydın olmaqdadır.
Yenə aydın olmaqdadır ki, bu sebillerden hər biri sıratı müstakim
olmaqla birlikdə digərindən ayrıdır. Sıratı müstakim də bu
sebillerin hər biriylə birləşdiyi kimi, hər birinin müxalifiylə də birləşməkdədir.
Belə bir nəticəyə, təqdim etdiyimiz ayələrdən çatmaq mümkün
olduğu kimi, digər bəzi ayələr də bu mənas(n)ı gücləndirər xüsusiyyətdədir.
Məsələn: "Mənə ibadət edin; doğru yol (sıratı müstakim) budur."
(Yasin, 61) "Də ki: Rəbbim, məni doğru yola (sıratı müstakime) çatdırdı.
Dümdüz dinə, Allahı bir bilən İbrahimin dininə." (Ən'am, 161)
Bu ayələrdə, həm ibadət, həm də din, "sıratı müstakim" olaraq
xarakterizə edilmişdir. Bu ikisi isə, bütün "sebil"lərin ortaq xüsusiyyətləridir.
Buna görə, Allahın sebillerine nisbətlə "sıratı müstakim" bədəndəki
ruh kimidir. Necə ki bədənin həyatı boyunca keçirdiyi dəyişik
mərhələlər vardır. Bədən hər mərhələdə əvvəlkindən fərqlidir. Körpəlik,
uşaqlıq, cavanlıq, gənclik, yetkinlik, yaşlılıq və qocalıq
kimi. Lakin hər mərhələdə ruh eyni ruhdur, bədəndən ayrılmaz bir
bütündür. Yenə bədənin müxtəlif halları ola bilər ki, ruhun istəklərinə
76 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
və gərəklərinə tərs düşə bilər. Amma ruh elə deyil. Bu, Allahın
dəyişməz fitrətidir ki, insanları onun üzərinə yaratmışdır. Bununla
birlikdə bədən ruhdur, yəni insandır.
Eyni şəkildə, uca Allaha gedən "sebil" də "sıratı müstakim"
dir. Ancaq möminlərin sebili, tövbə edənlərin sebili, Peyğəmbəri
izləyənlərin sebili vs. kimi çoxalda biləcəyimiz Allahın sebillerine
çöldən bir fəlakət və ya nöqsanlıq müsəllət ola bilər. Lakin bunlar
qətiliklə "sıratı müstakim"ə bulaşa bilməzlər. Necə ki bir "sebil"
olan imana, şirk və sa-pıklığın qarışa biləcəyini gördün. Nə var ki,
bunların heç biri "sıratı müstakim"in bünyəsində sığına bilməz. Bu
halda arılığı, bulaşmışlığı, yaxınlığı və uzaqlığı baxımından sebilin
dərəcələri vardır və bunların hamısı sıratı müstakim üzərindədir ya
də şəxsən onun özüdür.
Uca Allah haqq və batilə nümunə verərkən bu gerçəyi açıqlamışdır.
Nəzərdə tutduğum, hamısı da "sıratı müstakim"dən olmaqla birlikdə
Allaha gedən "sebil"lərin faklılık göstərə biləcəkləridir. Uca Allah
buyurur ki: "Göydən bir su endirdi də dərələr öz ölçüsün tərəfindən o
su ilə çağlayıb axdı. Sel üstə çıxan köpüyü yüklənib apardı. Bəzək
yaxud əşya etmək üçün atəşdə yandırıb əritdikləri mədənlərdə də
bunun kimi bir köpük vardır. Allah, haqq ilə qərbli belə bir bənzətmə
ilə izah edər. Köpük yox olub gedər. İnsanlara faydalı olan isə
yer üzündə qalar. İşdə Allah, belə məsəllər verər." (Rə'd, 17) Burada
uca Allah, məlumat və yetkinluq əldə etmədə ürəklərin və anlayışa
qabiliyyətlərinin fərqli tutumlara sahib olmaqla birlikdə, hər birinin
tək bir səmavi ruziyə söykən/dözdüyünü, oradan bəsləndiyini
vurğulayır. Bu örnəklə əlaqədar kafi şərhə Rə'd surəsində yer/yeyər
verəcəyik. Qısacası, bu da sıratı müstakimin, yəni doğru yolun xüsusiyyətlərindən bir başqasıdır.
Doğru yolun (sıratı müstakim) xüsusiyyətləri üzərində düşündüyün
zaman, onun Allaha gedən bütün yollara, bütün sebillere suveren olduğunu
görərsən. Belə ki, bir yol sıratı müstakim gerçəyindən
saxladığı nisbətdə Allaha çatdırar. Halbuki sıratı müstakim qeydsiz
və şərtsiz olaraq mütləq şəkildə Allaha çatdırar. Buna görə uca
Allah onu "sıratı müstakim" olaraq xarakterizə etmişdir.
"Sırat", açıq yol deməkdir. Bu söz, "udmaq" mənasını verən
"serete" hərəkətindən törəmişdir. Sanki bu yol, gedənlərini udur
Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 77
də, özündən ayrılmalarına, mədəsindən çıxmalarına icazə
vermir kimi. "Müstakim" isə, ayağının üzərinə tikilib özünə və
özüylə əlaqədar şeylərə suveren olmaq istəyən kimsədir. İşinin idarəsini
ələ alan kimsə kimi. Nəticə etibarilə "müstakim", vəziyyəti və
mövqes(n)i dəyişməyən, deməkdir.
Buna görə, "sıratı müstakim", tamaşaçısını məqsədinə və məqsədinə
çatdırmaqdan geri qalmayan hədəfə çatdırıcı yoldur. Necə ki
uca Allah belə buyurur: "İşdə Allaha inanıb ONA sıx
yapışanları, öz qatından bir rəhmətin və lütfün içinə al/götürəcək və
onları özünə (çatan) doğru bir yola çatdıracaq." (Nisa, 175) Yəni
bu hidayət dəyişməyəcək və beləcə sürüb gedəcək.
Bir ayədə də belə buyurur: "Allah kimi hidayət etmək istəsə,
onun sinəsini İslama açar. Kimi də sapdırmaq istəsə, onun
sinəsini, göyə çıxırmış kimi dar və tıkanık edər. Allah,
inanmayanların üstünə işdə belə pislik çökdürər. İşdə Rəbbinin
doğru yolu budur." (Ən'am, 125-126) Yəni, onun dəyişməyən və hədəfə
çatdırmaqdan geri dayanmayan yolu budur.
Bir ayədə də belə buyurur: "Allah dedi ki: İşdə bu, mənim
boynuna götürdüyüm dümdüz yoldur. Şübhəsiz, sənə uyğun gələn havalanmışların
xaricində, sənin mənim qullarım üzərində məcburedici heç bir gücün
yoxdur." (Hicr, 41-42) Yəni bu, mənim dəyişməz yolum, qüvvədən
qaldırılmaz qanunumdur. Bir baxıma bu ifadə, uca Allahın bu sözünə
çağırışım etməkdədir: "Allahın qanununda bir dəyişmə tapa bilməzsin.
Allahın qanununda bir sapma tapa bilməzsin." (Fatır, 43)
"Sıratı müstakim" anlayışının mənasına bağlı olaraq etdiyimiz
şərhlərdən bu xüsuslar diqqətə çarpanlıq qazanır:
1- İslam, iman, ibadət, ixlas və təvazö kimi Allaha gedən yollar/göndərər
(sebiller), gerçəyin qaynağı olan "sıratı müstakim"ə yaxınlıqları
nisbətində kamillik və əskiklik, bahalılıq və ucuzluq baxımından
bir-birlərindən fərqlidirlər. Bunların əleyhdarları olan küfr, şirk, inadçılıq,
azğınlıq və günahkarlıq üçün də eyni vəziyyət söz mövzusudur. Necə ki
uca Allah belə buyurur: "Hər birinin etdiklərindən ötəri
dərəcələri vardır. Allah, onlara etdiklərinin qarşılığını verər;
əsla özlərinə haqsızlıq edilməz." (Əhqaf, 19)
Ağılların uca Allahdan qəbul etdikləri ilahi məlumatların vəziyyəti də
eynilə buna bənzəməkdədir. Qabiliyyətlərin fərqliliyi nisbətində bu məlumat-
78 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
ler fərqlilik ifadə edər, tutumların müxtəlifliyi nisbətində müxtəlif qəbul etmə
formaları ortaya çıxar. Uca Allahın verdiyi bu nümunə də bunu
vurğulamaqdadır: "Göydən bir su endirdi də dərələr öz ölçüsün tərəfindən
o su ilə çağlayıb axdı..." (Rə'd, 17)
2- Sıratı müstakim, bütün yollara suveren olduğu kimi, sıratı
müsdəkimin tamaşaçıları da elədir. Uca Allah onları bu yolda məskun
və qalıcı edərək onların işlərini üzərinə al/götürmüş və onları da qullarının
doğru yola çatdırılmasında səlahiyyətli etmişdir. "Onlar nə də gözəl
yoldaşdır!" (Nisa, 69) "Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun Elçisi və
namazı edən və rüku halında zəkat verən möminlərdir." (Maidə,
55) deyərkən, uca Allah bunu nəzərdə tutmuşdur. Bu son ayənin möminlərin
əmri Hz. Əli (ə.s) haqqında endiyi mütevatir hədislərlə sabitdir.
O, bu ümmət içində bu qapını açan ilk adamdır. Yeri gəlincə bu ayələ
əlaqədar olaraq geniş şərhlərdə ol/tapılacağıq.
3- Yola hidayət faktorun/etmənin mənas(n)ı, yolun mənasının
diqqətə çarpanlaşmasıyla diqqətə çarpanlaşar. əsixah adlı lüğətdə ifadə edildiyinə
görə "hidayət", "göstərmək, dəlalət" deməkdir. Yenə eyni lüğətdə
ifadə edildiyinə görə, bu hərəkət Hicazlıların ləhcəsində iki mefili birdən
təsir etməkdədir. Digər ləhcələrdə bu hərəkətin ikinci mefili də təsir etməsi
üçün "elə" hərfi cerrine müraciət edilər. Bizə görə də doğru olan
görüş budur. Ancaq bir görüşə görə də "hidayət" kökündən törəyən
hərəkət, "elə" hərfi cerri olmadan ikinci mefili təsir etdiyində
"hədəfə çatdırma" mənasını ifadə edər. Amma "elə" hərfi cerriyle
keçişli qılındığı zaman "yol göstərmə" mənasını ifadə edər. Buna
nümunə olaraq da bu ayəs(n)i kərimə göstərilər: "Sən, sevdiyini hidayət
edə bilməzsən, lakin Allah dilədiyini hidayət edər." (Qəsəs, 56)
"Yol göstərmə" mənasında "hidayət" Rəsulullah (s. a. a) üçün sabit
olduğuna görə burada sürgün edilən "hidayət", "hədəfə çatdırma"
mənasındakı "hidayət"dir. Necə ki bu ayələrdə, birinci mənada
"hidayət" Allaha, ikinci mənada "hidayət" isə Peyğəmbərə izafə
edilmişdir: "Və onları dümdüz yola çatdırardıq." (Nisa, 68) "Və şübhəsiz
ki sən, doğru yola aparırsan." (Şura, 52) Bu halda "hədəfə
çatdırma" mənasındakı "hidayət" kökündən törəyən hərəkət, ikinci
mefili doğrudan təsirlər/təsir edər, "yol göstərmə" mənasındakı "hidayət"
kökündən törəyən hərəkət isə, "elə" hərfi cerriyle keçişlilik qazanar.
Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 79
Nə var ki, bu görüşə dəlil olaraq göstərilən ayədə bizim sözümüz
vardır. Belə ki, ayədə sürgün edilən hidayət, hidayətin həqiqətidir
ki bu, yalnız Allahın əlindədir. Yoxsa bu həqiqətin
bəzi dərəcələri qətiliklə Peyğəmbər üçün sabitdir. Digər bir ifadəylə;
sürgün edilən, hidayətin cinsi deyil, kamal dərəcəsidir. Ayrıca bu
şərh, Firon xanədanı arasında iştirak edən bir möminin sözlərini
ehtiva edən ayənin işarə etdiyi mənala ziddiyyət ifadə etməkdədir: "Ey
qövmüm! Mənə yatıl, sizi doğru yola aparım." (Mömin, 38) Çünki
bu ayədə "hidayət" kökündən törəyən hərəkət, "elə" hərfi cerri olmadan
mefili təsir etdiyi halda "yol göstərmə" mənasını ifadə
etməkdədir.
Buna görə biz tərəfindən "elə" hərfi cerri ilə istifadə edilib istifadə edilməməsinə
görə "hidayət" kökündən törəyən hərəkətin mənasında bir deyişlik
meydana gəlməz. Bu hərəkətin "elə" hərfi cerri olmadan ikinci
mefili təsir etməsinin "dahalt'ud-dare=eve mədaxilim" cümləsindəki
qaydaya bağlı olması da mümkündür.
Qısacası hidayət; işarə etmək, yolu göstərmək surətiylə hədəfi
göstərməkdir. Bu da bir növ "hədəfə çatdırmaq" deməkdir. Allahın
nizamı, səbəblər nizamı olduğuna görə, bunun reallaşması
üçün uca Allah bir səbəb meydana gətirər. Bu səbəb hədəfin diqqətə çarpanlaşmasını
və nəticədə qulun bu hədəfə çatmasını təmin edər. Uca
Alah bu nizama bu şəkildə işarə etməkdədir: "Allah kimi hidayət
etmək istəsə, onun sinəsini İslama açar." (Ən'am, 125)
Bu ayəs(n)i kərimə də buna bir nümunədir: "Sonra dəriləri və ürəkləri
Allahın zikrinə (meyl edərək) yumşalar. İşdə bu, Allahın hidayətidir;
dilədiyini bununla doğru yola çatdırar." (Zumər, 23) İfadənin orijinalında
keçən "telinu=yumaşar" hərəkətinin "elə" hərfi cerriyle keçişli
qılınmasının səbəbi, meyl və güvən kimi bir mənas(n)ı ehtiva etməsini
təmin etməkdir. Ürəyin yumşalması, uca Allahın ürəkdə, Allahın
zikrini qəbul etməsini, ona yönəlməsini və onunla güvən tapmasını
təmin edəcək bir dəqiqlik meydana gətirməsidir. Allahın yolları (sebilleri)
fərqli olduğu kimi, yollarının fərqliliyi nisbətində hidayəti də fərqlilik
göstərər. Bu halda hər yolun qarşılığında ona xas bir hidayət
vardır.
Uca Allahın bu sözü bizim vurğuladığımız bu yol və yol göstəricilik
fərqliliyinə işarə edir: "Bizim uğrumuzda cihad edənləri,
80 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
biz əlbəttə yollarımıza çatdırarıq. Heç şübhə yox, Allah mütləq yaxşılarla
bərabərdir." (Ənkəbut, 69) Necə ki qulun Allah yolunda cihad etməsi
ilə Allah uğruna cihad etməsi arasında fərq vardır. Birinci
məqsəd üçün cihad edən adam, yolun təhlükəsizliyinin təmin edilməsini və yoldakı
maneələrin aradan qaldırılmasını istəməkdədir. İkinci məqsəd üçün
cihad edən adam isə, yalnız Allahın razılığını əldə etmək istəyir. Bunun
nəticəsində uca Allah onu xüsusi qabiliyyətlərinə və tutumuna
uyğun bir yola çatdırar. Sonra çatdırdığı bu yolun ardından onu bir başqa
yola çatdırar və nəhayət onu özünə yaxın, xüsusi biri edər.
4- "Sıratı müstakim" fərqli dərəcə və mərtəbələri olan Allah
yollarının (sebillerinin) bütününü əhatə etdiyinə görə, uca Allahın
insanı sıratı müstakimde olduğu halda yenə sıratı müstakime hidayət
etməsi ola biləcək və doğrudur. Yəni Allah, insanı sıratı müstakimden
yenə sıratı müstakime hidayət edə bilər, çatdıra bilər. Belə ki,
onu əvvəl yollarından (sebillerinden) birinə hidayət edər, çatdırar; sonra
ona istiqamətli hidayətini artırar və onu bir üst yola (sebile) çatdırar. Necə ki
uca Allahın hidayətə çatdırdığı qulları adına dilə gətirdiyi
"bizi doğru yola hidayət et/ət." ifadəsi, bu cür bir istək ehtiva etməkdədir.
Bu şərhlə, "Həqiqətən hidayətə çatmış bir kimsənin hidayət
istəməsi, əldə edilən bir şeyi əldə etməyə istiqamətli bir istəkdir və bu
muhaldir." və ya "Qulun sıratı müstakimde getməsindən sonra
sıratı müstakimde getmə istəyini dilə gətirməsi, əldə edilmiş olanı
əldə etimə istəyidir ki, bu cür bir istəkdə ol/tapılmaq mənasızdır."
şəklindəki sual və tənqidlərin cavabı da verilmiş oldu.
Eyni şəkildə, "Bizim şəriətimiz bütün istiqamətləriylə köhnə millətlərə
endirilən şəriətlərdən daha geniş və nöqsansızdır. Bu halda, uca
Allahdan bizi onlardan nemət verdikləri qullarının yoluna çatdırmasını
istəmək nə məna ifadə edər?" şəklindəki tənqid də etibarsızdır.
Çünki bir şəriətin bir başqa şəriətdən daha geniş və nöqsansız olması
ayrı, bir şəriətə bağlı olan bir kimsənin digər bir şəriətə bağlı
olan bir kimsədən daha qüsursuz, daha yetkin olması da ayrı bir
məsələdir.
Söz gelimi; Hz. Məhəmmədə (s. a. a) endirilən şəriətə (ən mükəmməl
və ən geniş əhatəli şəriət olmasına baxmayaraq) inanan
normal bir mömin, şəriətləri köhnə və geçkin olmasına baxmayaraq Hz.
Nuhdan və Hz. İbrahimdən (salam üzərlərinə olsun) daha qüsur-
Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 81
suz və daha yetkin ola bilməz. Çünki şəriətlərin və bu şəriətlərə görə
əməl faktorun/etmənin hökmü, bu şəriətləri özümseyip onu xarakter halına
gətirməkdən doğan vəlayət mövqesinin hökmündən fərqlidir.
Bu halda, köhnə şəriətlərə bağlı olub da şirkdən arı, katışıksız
tövhid mövqesinə çatmış bir insan, ən qüsursuz və ən geniş əhatəli
şəriət olan Hz. Məhəmmədin (s. a. a) şəriətinə görə əməl
etməklə birlikdə tövhid mövqesini qazanmayan, məlumata söykənən həyat,
ruhuna suveren olmayan, ilahi hidayətin və Rəbbani yol göstəriciliyin
nuru ürəyinə yerləşməyən bir insandan daha qüsursuzdur,
ondan üstündür. Bu səbəbdən qüsursuz şəriətin əhlindən olmaqla
birlikdə mövqes(n)i daha aşağıda olan bir insan, daha aşağı
bir şəriətin əhlindən olan bir insanın çatdığı yüksək mövqeyə çatmağı
Allahdan istəyə bilər.
Ən maraqlı olanı da, bəzi təfsir alimlərinin söz mövzusu şübhəni
aradan qaldırmaq məqsədiylə etdikləri şərhdir. Belə ki: Allahın
dini birdir, o da İslamdır. Tövhid, peyğəmbərlik və axirət kimi təməl
məlumatlar və bunların detalları olan ümumi məlumatlar bütün şəriətlər baxımından
birdir. Bu şəriətin əvvəlki şəriətlərə qarşı tək imtiyazı, həyatın
bütün məsələlərinə bağlı detal xüsusiyyətindəki hökmlərin bu
şəriətdə daha geniş və daha əhatəli tutulmuş olmasıdır. Bu şəriət
qulların mənfəətlərinin qorunmasına digərlərinə nisbətlə daha çox
diqqət göstərir.
Ayrıca bu şəriətin təməli, hikmət, öyüd və gözəl dialoq kimi
sübut etmə yollarına söykən/dözər. Nə var ki, din bir də olsa, bütün şəriətlərdəki
təməl məlumatlar eyni də olsa, onlar bizdən əvvəl Rəblərinin
yoluna girdilər. Bu barədə bizə görə prioritetlidirlər. Buna görə uca
Allah onların vəziyyətlərini göz qarşısında saxlamamızı, onların
tutumlarından müsbət dərslər çıxarmamızı əmr etmişdir.
Mən deyərəm ki: Bu şərh dayaq olaraq təfsir elminin zəruri
gördüyü təməllərdən fərqli bir anlayışın məhsuludur. Bu anlayışa
görə, təməl məlumatların həqiqətləri gerçəkdə birdirlər və aralarında
dərəcə və səviyyə fərqliliyi söz mövzusu deyil. Qərbi və mənəvi dərəcələr
də elə.
Buna görə seçmə bir peyğəmbərlə ən sadə bir mömin, varlıq
və xarici aləmdə həqiqəti olan yetkinluq baxımından eyni səviyyədədir.
Aralarındakı üstünlüksə, gerçək yetkinluğa söykən/dözməyən qanunuma-
82 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
nın nəzərdə tutduğu mövqelər baxımından söz mövzusudur. Eynilə bir kral
ilə onun tebaası olan xalq arasındakı makamsal üstünlük kimi.
Belə bir üstünlük müqaviləli və təyin etməklə təyin olunmuş mövqelər
etibarıyladır və insanın varlığıyla bir maraq/əlaqəsi yoxdur.
Bu təməlin də söykən/dözdüyü bir başqa təməl söz mövzusudur. Buna
görə, əsl olan maddədir və maddə sonrası, bir dəyər ifadə etməz.
Maddə sonrası, dəlili olan bir istisna ilə yalnız uca Allaha özgüdür.
Bir çoxları bu böyük yanılmaya düşmüşlər. Bunun iki səbəbi
vardır: Ya maddi elmlərə söykən/dözərək konkret məlumatlarla kifayətlənmək ya
də Quran təfsirinə bağlı ümumi anlayışla kifayətlənərək ayələr üzərində
ətraflıca düşünməmək.
Bu məsələylə əlaqədar olaraq deyiləcək çox şey vardır. İnşaallah
irəlidə yeri gəldikcə elmi araşdırmalara bağlı hissələrdə daha
geniş şərhlərdə ol/tapılacağıq.
5- "Sıratı müstakim"in sahiblərinin başqalarından fərqli olan
tərəfləri və yollarının başqalarının yollarına olan üstünlüyü məlumatdan
irəli gələr, əməldən deyil. Onlar, Rəblərinin mövqesinə bağlı
olaraq başqalarının məhrum olduğu məlumata sahibdirlər. Necə ki yuxarıdakı
şərhlərdə, sıratı müstakim əhli xaricindəkilərin sebillerinde
də tam və nöqsansız əməlin reallaşa biləcəyini vurğuladıq.
Bu halda sıratı müsdəkim əhlinin tək imtiyazları məlumatdır. Ancaq,
nədir bu məlumat? Və necə bir şeydir? İnşaallah, "Göydən bir su
endirdi də dərələr öz ölçüsün tərəfindən o su ilə çağlayıb axdı." (Rə'd, 17)
ayəsini ələ alarkən bu mövzuda detallı məlumat verəcəyik.
Uca Allahın bu sözü də bu mənas(n)ı xatırlatmaqdadır: "Allah
sizdən inananları və özlərinə elm verilənləri dərəcələrlə yüksəldər."
(Mübarizə, 11) Bu ayə də bu mənas(n)ı gücləndirər xüsusiyyətdədir:
"Gözəl söz ona çıxar, yaxşı əməl onu yüksəldər." (Fatır, 10) Buna görə
uca Allahın qatına çıxan, gözəl sözdür. Yəni, inanc və elmdir. Saleh
əməlin funksiyas(n)ı isə, gözəl sözü yüksəltmək, Allah qatına
çıxmasında ona köməkçi olmaqdır. Söz mövzusu ayəs(n)i ələ alarkən,
mövzuya bağlı geniş məlumata yer verəcəyik.
Fatihə Surəsi / 6-7 ............................................... 83
AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ
el-Kafidə "ibadət" anlayışının mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq İmam Sadiğin
(ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Üç növ ibadət şəkli vardır:
Bəzi insanlar qorxduqları üçün Allaha ibadət edərlər. Bu, kölələrin
ibadətidir. Bəziləri savab qazanmaq məqsədiylə Allaha ibadət edərlər.
Bu, ödənişlilərin ibadətidir. Bəziləri də sevdikləri üçün Allaha ibadət
edərlər. Bu da, azadların ibadətidir və bu, ən üstün ibadət
şəklidir." [c. 2, s. 84, h: 5, İbadət babı]
Nehc'ül-Belağa'da belə bir ifadə iştirak edər: "Bir qisim insanlar,
bir gözləməylə Allaha ibadət edərlər. Bu, tacirlərin ibadətidir.
Bəziləri qorxudan ötəri Allaha ibadət edərlər. Bu, kölələrin ibadətidir. Bəziləri isə, yalnız şükrlərini ifadə etmək üçün Allaha ibadət edərlər. Bu da azad insanların ibadətidir." [Feyz'ül-İslam,
s. 1192, h: 229]
əl-İlel, əl-Mecalis və əl-Hisal adlı əsərlərdə İmam Sadiğin (ə.s)
belə buyurduğu izah edilər: "İnsanların Allaha istiqamətli qulluqları üç
səbəbə söykən/dözər: Bir qisim insanlar, savab gözləməsiylə ONA ibadət
edərlər. Bu, ehtiraslıların ibadətidir və bu ehtirasdır, tamahdır.
Bəziləri də cəhənnəm atəşindən qorxduqları üçün ONA qulluq təqdim edərlər.
Bu isə, kölələrin ibadətidir və bu ibadət şəkli qorxu xüsusiyyətlidir.
Amma mən ONU sevdiyim üçün ONA ibadət edirəm. İşdə bu,
şərəfli və hörmətli insanların ibadətidir. Çünki uca Allah belə buyurur:
'Və onlar o gün qorxudan əmin qalarlar.' [Nəml, 89] Bir başqa
ayədə də belə buyurur: 'Də ki: Əgər siz Allahı sevirsinizsə
mənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin.' [Al/götürü İmran, 31] Kim Allahı sevsə,
Allah da onu sevər və Allahın sevdiyi kimsə də etibarlı kəslərdən
olar. İşdə bu, gizli və qoruma altında olan bir mövqedir,
ona təmizlənmişlərdən başqası çata bilməz." [İlel'üş-Şerayi, c. 1, s. 12, h:
8. əl-Hisal, s. 188]
Mən deyərəm ki: Daha əvvəl etdiyimiz şərhlərdən, bu rəvayətlərin
ehtiva etdikləri mənaları açıqlıq qazanmış oldu. İmamların (salam
olsun onlara) azad insanların ibadətini bir dəfə sevgi,
bir dəfə də şükr olaraq xarakterizə etmələri, hər ikisinin də nəticədə
eyni mənas(n)ı ifadə etməsindən ötəridir. Çünki şükr, insanın,
özünə nemət olaraq verilən şeyi yerli yerinə qoymasıdır.
İbadətin şükrü isə, şəxsi hasebiyle onu haqq edən uca Allaha istiqamətə-
84 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
lik olmasıdır. Yəni uca Allaha Allah olduğu üçün, yəni bütün gözəllik
və ululuq (camal və cəlal) xüsusiyyətlərini şəxsində yığdığı üçün ibadət
edilər. O, şəxsi etibarilə gözəldir və buna görə şəxsi etibarilə
seviləndir. Çünki sevgi gözəlliyə maraq duymanın, cazibədarlığa qapılmanın
ifadəsidir. Buna görə; "O, şəxsi etibarilə mabuttur. O, mabuttur;
çünki gözəldir, seviləndir. O, mabuttur; çünki nemət verəndir,
ibadət edilərək şükrü yerinə yetiriləndir." deyərkən, bütün bu sözlərimiz
bir tək mənas(n)ı ifadə etmiş olarlar.
Ehlisünnet kanalıyla İmam Sadiğin (ə.s), "Tək sənə ibadət
Dostları ilə paylaş: |