Anatomiya fanining qisqacha tarixi A’zo va a’zolar sistemasi

R.E. Xudoyberdiev (1920-2002) Toshkent davlat tibbiyot inistitutini 1966-1986 yillarda odam anatomiysi kafedrasi mudiri davrida kafedra xodimlari ustoz boshchiligida kollateral qon aylanish va ichki a'zolar sistemasining ichki qon tomirlarini o’rgandilar va ular rahbarliklarida 20 dan ortiq fan nomzodlari va 4 fan doktorlari yetishib chqdi.

N.K.Axmedov (1922- 2003)1979 – A.Beruni mukofoti sovrindori, Hizmat ko’rsatgan fan arbobi va

Respublikamisda birinch martta o’zbek tilida II-tomli ”Odam anatomiya atlasi” yratishga sazovor bo’gan olim.

1984 yillari Toshkent davlat tibbiyoti inistitutining stomatologiya va sanitariya-gigina fakultetlarining odam anatomiya kursi rahbari, 1984 yildan kafedrasini mudiri 1990 -1997 yillarda II –TashDavTI odam anatomiysi kaferasi mudiri.
N.K.Axmedov boshchligida kafedraning ilmiy izlanuvchilar tashqi zararli ekologik muxit tasirida oyoqda kollateral qon aylanish va ichki a'zolar sistemasining ichki qon tomirlarini o’rgandilar va ular rahbarliklarida 15 dan ortiq fan nomzotlari va 3-ta fan doktorlari yetishib chiqdi.
Bulardan tashqari X.3. Zohidov N.A. Ibodov lar ham Respublikamizda anatomiya fanini rivojlanishiga o’z hisalarini qōshganlar.
Hozirda Ichki a`zolarning postnatal ontogenezini` F.Baxadirov., S.A.Ten,U.M. Mirsharapov,. mikroserculyator o`zani B.A. Hidoyatov, Y.N Nishonov, T.A.Sagatov, yondosh topografik anatomiyani o’rganishda V.F. Voyno-Yaseneskiy, F.A. Amirov,S.A Dalimov, N.X. Shomirzaev, I.K.Qosim-xodjayev, Sh.M.Axmedov, Z.B. Botirova R.J. Usmonov boshqalar anatomiya va topografik anatomiyani faniga o’zlarining munosib hissalarini qo’shib kelmoqdalar.


A’ZO VA A’ZOLAR SISTEMASI

A’zolar (lotincha organon –qurol ) organizmning ajralmas bir qismi bo‘lib, ma’lum shaklga ega. A’zolar tarkibida ularni tashkil qilgan asosiy to‘qimalardan tashqari, nerv, qon tomirlari va biriktiruvchi to‘qimalar ham bo‘ladi. Masalan, muskullarning asosiy to‘qimasi muskul tolalari (miofibrillalar) hisoblanadi. A’zolar organizmda ma’lum vazifani bajaradi va gavdani tashqi muhitga moslashtiradi. A’zolar organizmning evolyutsion rivojlanish jarayonida mavjud muhitga moslashgan holda saqlanish, ko‘payish va hayot kechirishga moslashib rivojlanadi. A’zolar organizmdan tashqari sharoitda funksiyasini bajara olmaydi.

A’zolarning tuzilishi bilan funksiyalari bir-biriga chambarchas bog‘liq. Shuning uchun a’zolar tuzilishining o‘zgarishi ularning funksiyasiga va , aksincha, funksiyalarning o‘zgarishi a’zolarning hajmi va tuzilishiga ta’sir etadi. Bundan tashqari, a’zolarning tuzilishi, shakli va vazni jinsga va yoshga qarab o‘zgara boradi.
Organizmda bir xil vazifani bajaruvchi a’zolar o‘zaro birlashib, a’zolar sistemasini vujudga keltiradi.
A’zolar sistemasi tuzilishi, vazifasi va shakllanishi jihatidan bir-biriga o‘xshash bir qancha a’zolarni o‘z ichiga oladi.
Tuzilishi va shakllanishi turli a’zolar yoki sistemalar hamkorlikda ma’lum bir vazifani bajaradi va a’zolar apparatini hosil qiladi. Jumladan, harakat a’zolari yoki harakat apparati suyaklardan (skelet), ularni birlashtiruvchi boylamlar (bo‘g‘im va boylamlar) va skelet muskullaridan tuzilgan. Bu harakat apparati yordamida organizm harakat qilish va ishlash qobiliyatiga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, u tayanch va muhofaza vazifalarini bajaradi. Jumladan, kalla bo‘shlig‘i, ko‘krak qafasi, umurtqa pog‘onasining kanali va chanoq bo‘shlig‘ida joylashgan a’zolar tashqi muhit ta’siridan xoli bo‘lgan holda o‘z funksiyasini bajaradi.
Shunday qilib, organizm a’zolar sistemasidan, a’zolar esa to‘qimalardan, to‘qimalar esa to‘qima elementlaridan iborat. Biroq butun organizmni bir yo‘la o‘rganish qiyinligidan, odam anatomiyasini ham alohida bo‘limlarga ajratilgan holda o‘rganiladi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Suyaklar haqidagi ilm (osteologiya) organizm suyaklari (skeleti)ni o‘rganadi.
2. Bo‘g‘imlar haqidagi ilm (artrologiya) suyaklarning o‘zaro birlashuvini, bo‘g‘imlarni o‘rganadi.
3. Muskullar haqidagi ilmda (miologiya) skelet muskullarining tuzilishi, ularning shakli va organizm uchun ahamiyati o‘rganiladi.
4. Ichki a’zolar haqidagi ilm (splanxnologiya) ovqat hazm qilish a’zolari, nafas a’zolari sistemasi, siydik va tanosil a’zolari sistemasini, jumladan:
a) ovqat hazm qilish a’zolarining tuzilishi, vazifasi va iste’mol qilingan oziq moddalarning mexanik va kimyoviy parchalanishi hamda ularning so‘rilish jarayonlarini o‘rganadi;
b) nafas a’zolari sistemasi organizmni kislorod bilan ta’minlab, karbonat angidrid gazini organizmdan chiqarish kabi murakkab vazifani ado etadi;
v) siydik a’zolari organizmda moddalar almashinuvi jarayonida hosil bo‘ladigan va organizmga zararli moddalar (siydik) ni ajratib, tashqariga chiqaradi;
g) jinsiy a’zolar. Siydik chiqarish a’zolarining jinsiy a’zolar bilan rivojlanishi, joylashgan o‘rni, o‘zaro uzviy birikkanligi tufayli ularni siydik-tanosil a’zolari bilan birga o‘rganiladi.
5. Yrak- o’on tomirlar sistemasi organizmda muhim vazifani bajaradi. Tomirlar ichidagi suyuqlik (qon va limfa) to‘qimalarning hayoti uchun zarur barcha moddalarni yetkazib beradi, chiqindi (organizmga keraksiz) moddalarni ma’lum a’zolarga olib boradi. Qon tomirlar sistemasi yurak, arteriyalar, venalar, limfa tomirlari va kapillyarlar singari murakkab tuzilmadan iborat.
6. Nerv sistemasi bosh miya, orqa miya, periferik nervlardan iborat. Bosh miya bilan orqa miya markaziy nerv sistemasini, ulardan tarqaluvchi nervlar periferik nerv sistemasini tashkil etadi. Nerv sistemasi organizmdagi turli a’zolarning funksiyalarini idora qiladi, organizmni o‘rab turgan tashqi muhitdan ta’sirotlarni qabul qilib, ularga munosib javob qaytarish yo‘li bilan organizmni tashqi muhitga uzviy bog‘laydi.
7. Sezgi a’zolari yoki analizatorlar, eshitish va muvozanat a’zolari, ko‘rish, ichki va tashqi muhitdan keladigan turli ta’sir (hid, ta’m bilish, temperatura, turli og‘riq, tovush to‘lqinlari va h.k.) larni qabul qilishdan iborat.
8. Ichki sekretsiya bezlari haqidagi ilm. Ichki sekretsiya bezlari sistemasi gormonlar – maxsus kimyoviy tuzilmalardan iborat suyuqlik ishlab chiqaradi va ularni qon orqali organizmga tarqatib, uning faoliyatini tartibga solib turadi.
Adabiyotlar:

1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й.
2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й.
3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.