Амаliy mashg’ulot №1: hfx fanining asosiy tushunchalari mohiyati, хavf turlarini, ularni guruhlash va identifikatsiyalash

Baxtsiz hodisalar
– erdagi yuz beradigan FV lar bilan bog’liq bo`lib biosferani,
texnosferalarni buzilishiga, insonlarni halok bo`lishi yoki sog’ligini yo`qolishiga
sabab bo`ladigan holatlardir.
Favqulodda faziyatlar (FV)
– bu ob`ekt va hudud yoki akvatoriyalarni FH dan
keyingi holati bo`lib, bunda odamlarni hayoti va sog’ligiga tahdid soluvchi, aholi
va iqtisodga moddiy zarar etkazilgan, tabiiy muhit buzilgan holatdir.
Ma`lumki, favqulodda holatlar o`ziga xos xususiyatlar va aniqlanishlarga ega
bo`lib, bu ko`rsatkichlar asosida favqulodda holatlarni ta`riflash mumkin bo`ladi.
Yuqorida ta`kidlanganidek, insonning har qanday faoliyatida patentsial xavf
mavjud bo`ladi.
Patentsial xavf
- bu yashirin kuchdir. Bu kuch amalga oshishi uchun,
qandaydir sharoit yuzaga kelishi lozim. Patentsial xavfni reallikka olib keluvchi
sharoit, baxtsiz hodisalarning sabablari deb tushuniladi. Sabablar ma`lum yoki
noma`lum ko`rinishda bo`lishi va ular har doim ham mavjud bo`lmasligi mumkin.
SHaxsga tahdid soluvchi xavflar dunyosi juda keng va u tinimsiz o`sib boradi.
Ishlab chiqarishda, shaharda, maishiy sharoitda insonga bir vaqtda bir necha
noxush omillar ta`sir qiladi. Ma`lum vaqtda ta`sir etuvchi zararli xavflar majmui
«inson atrof-muhit» sistemasining joriy holatiga bog’liq bo`ladi. Barcha xavflar
qator belgilari bo`yicha klassifikatsiyalanadi (10.1.-jadval)

---

---

Favqulodda
holatlarga
olib
keluvchi
barcha
sabablarni
va
ularni
identifikatsiyalashni puxta bilish, favqulodda holatlarni oldini olishning asosi
hisoblanadi. SHu jihatdan sabablarni favqulodda holatlarni yuzaga keltiruvchi
mexanizm deb ham tushunish mumkin. SHunday qilib, ma`lum va noma`lum
sabablar natijasida patentsial xavf yuzaga keladi va inson uchun turli xil kungi lsiz
hamda oxir oqibatlarga olib keluvchi favqulodda hodisalar (o`lim va kasallanishlar,
moddiy zararlar va boshqalar) sodir bo`ladi.
Favqulodda holatlar muammosi juda keng ko`lamli bo`lib, quyida uning hayot
faoliyat xavfsizligi fani bilan bog’liq bo`lgan tomonlariga to`xtalib o`tamiz.
Tabiiy ofatlar, sanoat avariyalari va transport halokatlari, urush holatida
dushman tomonidan turli xil qiruvchi qurollarni ishlatilishi favqulodda holatlarni
keltirib chiqaradi.
Favqulodda holatlar - kutilmaganda, qo`qqisdan sodir bo`luvchi, aholining
hayot faoliyatiga katta salbiy ta`sir etuvchi, amalda o`rnatilgan jarayonlar
turg’unligini
Har qanday favqulodda holatlar o`zining fizik mohiyatiga ega bo`lib, ular bir-
biridan favqulodda holatlarga olib keluvchi sabablari, turi, harakatlanuvchi kuchi,
rivojlanish xarakteri, insonga va u faoliyat ko`rsatuvchi muhitga ta`sir etish
xarakteri bilan farq qiladi. Shunga mos holda, favqulodda holatlar o`zining bir
necha belgilari asosida tasniflanishi, sistemalashtirilishi mumkin. Ular genezis
xarakteriga (favqulodda holatlarni hosil bo`lish sabablariga ko`ra), rivojlanish
sur`atiga, xavfni (tarqalish tezligi) va favqulodda holatlar oqibatlari og’irligini
hisobga olgan holda, zarar keltiruvchi omillarini tarqalish masshtabiga ko`ra
tasniflanadi.

---

Favqulodda holatlar yuzaga kelish sabablariga ko`ra tabiiy ofatlar,
texnogen halokatlar, antropogen va ekologik halokatlar va ijtimoiy - siyosiy
mojarolar ko`rinishida bo`lishi mumkin.
Tabiiy ofatlar - xavfli tabiiy hodisalar va jarayonlar bo`lib, ular
favqulodda yuz berib, insonlarning kundalik hayot tarzini buzilishiga,
qurbonlar sodir bo`lishiga, moddiy boyliklarni yo`qotilishiga olib keladi.
Ularga er qimirlashlar, suv bosimlar, vulqonlar, tsunami (okeanda suv osti
zilzilasi yoxud vulqonlarning otilishidan hosil bo`ladigan ulkan to`lkinlar),
sel oqimlari, bo`ronlar, o`rmon va torf yong’inlari, qor bosishlari, tosh
ko`chishlari, qurg’oqchilik, uzoq muddatli yog’ingarchilik, qattiq sovuq,
epidemiya, o`rmon va qishloq xo`jaligi zararkunandalarining ommaviy
tarqalishi kabilar kiradi.
Tabiiy ofatlar hayvonlarning tez harakatlanishi (er qimirlashlar,
ko`chishlar), er ichki energiyasining bo`shalish jarayoni (vulqonlar faoliyati,
er qimirlashlar), daryo, ko`llar va dengizlar suv sathining ko`tarilishi (suv
bosishlar, tsunami) va kuchli shamol ta`sirida (bo`ronlar, tsiklonlar) yuz
berishi mumkin. Ayrim tabiiy ofatlarga (yong’in, nurash, ko`chish va
boshqalar) inson faoliyati ham sabab bo`lishi mumkin, lekin ularning
natijasi tabiiy kuchlar ta`sirida yuzaga keladi.

---

Mamlakatimizning har xil zonalarida er qimirlashlar, suv toshqinlari,
sel kelish, ko`chkilar, tog’ va tepaliklardan toshlar ko`chib yo`l berkilib
qolishi, qurg’oqchilik bo`lishi, tabiiy yong’inlar yuzaga kelishi mumkin.
Kuchli tabiiy ofatlar aholi o`rtasida o`lim yuz berishiga, xalqning moddiy
boyliklarini vayron bo`lishiga olib keladi. Masalan, Respublikamiz
hududidagi bunday kuchli tabiiy ofatlarga Toshkent zilzilasini (1966 y),
Gazli zilzilasini, 1998 yildagi SHohimardondagi suv bosishlarini misol
keltirishimiz mumkin.
Favqulodda bo`lgan tabiiy ofatlarni mumkin qadar oldini olish yoki
ma`lum darajada ularning zararini kamaytirish mumkin. Buning uchun
oldindan
ogohlantiriluvchi
choralar
ko`rilishi,
seysmologik.
Gidrometerologik stantsiyalarning ma`lumotlariga tayangan holda tabiiy
ofatlar xavfi bor rayonlar aniqlanilib, evakuatsiya chora tadbirlari ishlab
chiqilib xavfsizlik ta`minlanishi lozim.

---