Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
bu növün birər yadigarlarıdır” (103, s.18) yazaraq, Azərbaycanın bir sıra aşıqlarını xatırlatmışdır. Təəssüf ki, onların bəzilərinin yaradıcılığı hələ də folklorşünaslanmız tərəfindən tam olaraq öyrənilməmişdir. Diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri odur ki, Əhməd Cəfəroğ lu folklorun bütün janrlarından, eyni zamanda aşıq sənətindən da nışarkən Azərbaycanı bütöv şəkildə - Güneyi və Quzeyi ilə birlikdə tədqiqata cəlb etmişdir. Bu isə alimin fəaliyyəti dövrü sovet quruluşu dönəminə təsadüf etdiyi üçün vətənimizdə təd qiqatların bu şəkildə aparılmasının qeyri-mümkün olduğu bir zamanda çox mühüm əhəmiyyətə malik idi, çünki sosialist sen zurasının Azərbaycanda yasaq etdiyi mətləblərdən bəhs etməklə Əhməd Cəfəroğlu daim diqqəti bu önəmli problemə yönəldirdi. Digər tərəfdən, folklorşünas-alim doğma vətəninin hələ də rus müstəmləkəçiliyinin ağır buxovları altında əzab çəkdiyim də unutmur, yazdığı elmi əsərlərində belə hər fürsətdə bu məsələyə toxunmağı vacib hesab edir: “Xalqının dərdini, eşqini, düşmənə qarşı cəsarətini və axıtdığı qanı həm sazı, həm sözü ilə yaşadan bu aşıqlar dünənin “Qaçaq N ə b f’sini, “Dəli Alı”sını da Azər baycan tarixinə yaraşdırmış, bu gün bizdən uzaq ölkəmizin eyni istiqlal mücadiləsi uğrunda “yeraltı” çalışan dərdli igidlərini də məğrur qəhrəmanlar karvanma qatmaqda gecikməyəcəkdirlər” (103, s.18). Beləliklə, m üəllif “yeraltı” çalışan dərdli igid” sözlərdə təhlükələrdən sinə gərərək, sovet Azərbaycanında rus əsarətinə qarşı mücadiləsindən geri dönməyən, gizli təşkilatlar yaradaraq, istiqlal uğrunda vətəndə mübarizəsini davam etdirən mücahidlərə diqqəti yönəltməklə yanaşı, müstəmləkəçiliyə qarşı savaşda aşıq ların çox mühüm rolu olduğunu, saz ustalarının xalqın düşdüyü əzabları dərindən dərk etdiklərini, dostunu, düşmənini daha tez tanıdıqlarını, eldən elə gəzərək insanları azadlığa səslədiklərini xatırlatmışdır. Bu mülahizələrim davam etdirən Əhməd Cəfəroğlu “Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi izləri” əsərində yazır: “Azəri xalq ədəbiyyatında rus istilasının ən qəhhar 42 və inadçı düşməni el aşıq və şairləridir. Bunlann rus istilasına qarşı milli istiqlaliyyəti canlandıran mövzularla həssasiyyəti, milliliyi oxşamaları xalq mühitində olduqca dərin bir əlaqə oyandırmışdır. Onlar nümayəndələri olduqları mühitin ən şüurlu insanlandırlar. Hər yeni vaqiəni daha asan sezər və incə bır həssasiyyətlə onun səbəbkarını ararlar. Bir dəfə onu bulduqda, artıq barmağa dolayıb eldən elə, kənddən kəndə dolaşaraq mühitə düşməni tanıtdırmayınca əl çəkməzlər” (93, s.35). Əhməd Cəfəroğlu aşıq sənətinin yalnız düşmənə qarşı ayıq davranmağa səsləmədiyini, onlara nifrət və qəzəb oyandırmaqla yanaşı, milli düşüncəni alqışladığını, xalqın qəhrəman övladları ilə öyünüb onlan daim repertuarında tərənnüm edərək yaşatdığını bildirmişdir: “Düşmənə qarşı məhəlli igidləri, qəhrəmanları mədh etməklə sağlam və milliyyətpərvər bir nəsil yaratmaqla bunların (aşıqların - A.H.), şübhəsiz, rolları olmamış deyildir. Azərbaycan xanlıqlarının məğlubiyyətini yanıq qəlbləri ilə söyləməkdən, Cavad xanların qəhrəmanca müdafiəsini tərənnümdən usanmayan bu qəbil el şairləri bu səfər də 1905-1906 sənəsi türk-erməni qətliamı səbəbkarı bulunan rus hökumətini əhaliyə nifrətlə xatırlatmaqdan və yapon - rus müharibəsi miinasibətiylə də rusların məğlubiyyətini dərinləşdirməkdən zərrə qədər çəkinmə mişlər” (93, s.35). Göründüyü kimi, Azərbaycan el şairlərinin xalqın arasın dakı nüfuzundan söhbət açan alim bu böyük etimadın səbəblərini də aşkarlamağa çalışmış, saz sənətinin və onun yaradıcılarının insanlara təsirinə diqqəti çəkərək, aşıqların nəsillərin tərbiyəsində mühüm rolu ilə yanaşı, sülhün tərənnümçüsü kimi fəaliyyət göstərdiklərini nəzərə çatdırmışdır: “Rusların məğlubiyyətinə sə bəb olan hər hansı bir hadisə azəri aşıqlarının nəzərindən qaçmamış və ən bəsiti olan qoşma tərzində mənzumələrlə həp məclislərdə nəşə ilə tərənnüm etmişlər. Hətta bunlar təbii afətləri dəxi rus zülmü və istibdadına rəbtlə xalqın beynində ruslara qarşı ədavəti dərinləşdirmişdirlər. Bu xalqdan yetişmə sənətkarların əfsanəvi hekayələr müstəsna - xalqın ələm və kədərini oxşa 43
maqda böyük bir tərbiyəvi rolları vardır. Onlar bir tərəfdən əhalini rus istilasına qarşı təşviq etməklə bərabər eyni zamanda sülh yolunu və fəlakətin intəhası çarəsini aramaqda idilər” (93, s.35).
1964-cü ildə Visbadendə almanca nəşr etdirdiyi “Azərbay can ədəbiyyatı” (“Die Aserbeidschanische Literatur”) (166) adlı tədqiqatında isə Əhməd Cəfəroğlu XVII əsrdə aşıq sənətinin inkişafına təkan verən səbəblər haqqında yazmışdır: “Zatən XVII yüzilin ortalarında baş verən siyasi və ictimai yeniliklər xalqda şairlərinin əsərləri üçün böyük bir ilgi oyandırmışdı. Fəqət xalqda keçmişi, əski ənənələr və atalarının masal kimi gözəl həyat tərzi haqqında böyük bir heyranlıq oyandıran xüsus Şah Abbasın hər alanda farscaya öncəlik tanımaq siyasəti oldu. Bu heyranlıq da xalq şairlərinin fəaliyyəti üçün çox müsaid bir ortam yaratdı. Xalq şairləri dastan və qoşmalarında xalqm bu gözləntilərinə cavab vennəyə çalışmışdırlar. Zor həyat şərtləri, iqtisadi krizlər, basdırılan xalq ayaqlanmalan, haqsızlıqlar və bənzərləri bilindiyi üzrə xalq ədəbiyyatını bəsləyici bir ortam meydana gətirirlər. Aşırı dərəcə zorlanan xalq ümidsiz durumunu xalq ədəbiyyatıyla unutmağa çalışır. Bunun üçün xalq ədəbiyyatında haldan heç bəhs edilməz, əksinə əski tarixi və hətta əsatiri, yapdıqlannda və mücadilələrində daima başarılı olmuş olan qəhrəmanlardan bəhs olunur” (108, s. 154). Beləliklə, Əhməd Cəfəroğlu Azərbaycan aşıqlarının fəaliy yətinin tam xarakterini vermiş, saz sənətkarlarının vəzifələrini araşdırmış, xalqımızın güzaranmda onların rolunu aydınlaşdır mışdır ki, onun bu obyektiv fikirləri dövrümüz üçün çox aktu aldır.
Bütün bunlardan başqa, Əhməd Cəfəroğlu bəzən elə aşıq ların adını çəkir və ya yaradıcılığını araşdırır ki, onlar haqqında bu gün də Azərbaycan folklorşünaslığında məlumata rast gəlmək mümkün deyil. Fikrimizi dəqiqləşdirsək, “Aşıq Kürəni, Bağdad xanım, Müəzzin Türab, Biçarə Osman, və başqalarını Azər baycan folkloruna qazandıran məhz Əhməd Cəfəroğlu olmuş 44 dur”, - desək, yəqin ki, yanılmarıq. Bu da görkəmli alimin təd qiqatlarının öz aktuallığını bu gün də qoruması faktı kimi dəyər ləndirilməlidir. Alman dilində qələmə aldığı “Azərbaycan ədə biyyatı” tədqiqatında Qurbani, Aşıq Kürəni, Aşıq Abbas Tufar- qanlı, Dədə Qasım, Aşıq Valeh, Dərbəndli Zəmigar, Aşıq Qən bər, Aşıq Oruc, Aşıq Həsən, İrfani, Şenlik, Xəstə Həsən və s. kimi onlarla sənətkarın bəzilərini yalnız adını xatırlatmaqla, bəzi ləri haqqında müəyyən qədər bilgi verməklə yanaşı, Əhməd Cəfəroğlu təəssüflə: “Burada daha yüzlərcə aşığı saymaq mümkünsə də, yer yetərsizliyindən onlardan bəhs olunmur”, - ya zaraq, (108, s.190) əcnəbi oxucuya bu söz sənətinin ölkəmizdəki ölçülərinin sonsuzluğunu təsəvvür etmə imkanı vermişdir. Əhməd Cəfəroğlunun aşıq sənəti ilə bağlı düşüncələrini incələyərkən tədqiqatçı Gülağa Hüseynov qənaətlərini doğru olaraq belə yekunlaşdırmışdır: “ ...Ə.Cəfəroğlu Azərbaycan aşıq- lığını milli bir sənət hadisəsi saymaqla bu sənətin bütün spe sifikasını Azərbaycan-türk etnosunun varlığı ilə əlaqələndirmiş dir. Aşıq sənəti, aşığın sazı və sözü xalqın bağrından qopmuş mənəvi bir güc kimi bu xalqın tarixindən heç vaxt qopa bil məyəcək hadisələrdir. Xalqm bütün keçmişi və gələcəyi aşıq
sənəti, aşığın söz yaddaşı ilə bağlıdır” (38, s.86). Qeyd etmək lazımdır ki, mühacir tədqiqatçılardan S.Rəfiq Rəlıoğlu “Azərbaycan və Anadolu xalq hekayələrinin təhlili və müqayisəsi” əsərində bir fəsli “Xalq hekayələrində saz” adlan dırmış, bu qədim alətin istifadə edildiyi məqamlar haqqında yazmışdır: “... ən məşum, ən həyəcanlı anlarında sazm tellərinə sarılırlar, təsəllini sazm tellərindən alarlar, aşiq olduqları üçün saz öyrənir, şeir söylərlər. Əllərində saz olanlar dərdə mübtə ladırlar (144, s. 104). Mühacirətdə nəşr edilən “Xəzər” (İstanbul) adlı aylıq Azərbaycan ədəbiyyatı dərgisi aşıq sənətinin kültürümüzdəki mühüm əhəmiyyətini nəzərə alaraq, 1980-ci il 14-cü sayında professor M.H.Təhmasibin “Aşıq ərəb mənşəli bir sözmü?” (Teh- 45
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|