Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
millətlərinin yaratdığı Prometey təşkilatının qurultayında məruzə ilə çıxış etmiş, burada müstəmləkə xalqlarının kültürləri ilə bağlı maraqlı mülahizələr irəli sürmüşdür: “Millətlərin oyanış, yüksəliş və düşüş tarixləri göstərir ki, milli xüsusiyyətlərini və milli kültürlərini qoruyub yaşatmağa müvəffəq olan hər millət, gec-tez milli bir dövlət qurmağa namizəddir. Milli xüsusiyyətlərini və milli kültürlərini itirmiş olan millətlər, milli mənliklərini və il ham alacaq milli qaynaqlarım da itinnişlər deməkdir. Bu kimi millətlərin gələcəyi yoxdur. Onlara ölmüş nəzərilə baxmaq lazım dır” (129, s. 572). Buradan da aydın olur ki, M.B.Məmmədzadə və onun mü hacir yoldaşları milli kültürün qorunmasına xüsusi əhəmiyyət verirdilər, xalqın mənəvi sərvətlərinin onu hər zaman yaşadacaq və mübarizəyə qaldıracaq vacib bir vasitə olmasına inanırdılar. Sovet sosialist sisteminin də bu həqiqəti dərk etdiyi üçün xalqların milli sərvətlərini unutdurmaq, soy-kökündən ayırmaq cəhdini nəzərdə tutan müəllif yazırdı: “Fin millətinə, fmliyin oyanışında böyük rol oynamış “Kalevala” kimi dastani əsərlər verən Karelya və İngerya və onlarla birlikdə Komi kimi fin ölkələrində ... haqsızlıqlardan başqa məcburi sürgünlər, süm ac lıqlar və rus mühacirəti yapmaq surətilə bu millətləri aradan qaldırmağa çalışırlar” (68, s. 13). Beləliklə, M.B.Məmmədzadə soy-kökü etibarı ilə tinlərlə qardaş olan, lakin sovet əsarətində yaşamağa məcbur olan mil lətlərin qarşılaşdığı haqsızlıqları sadalamaqla yanaşı, onların milli mədəniyyətlərindən uzaqlaşdırılmasının da əleyhinə qəti mövqe yini ifadə etmişdir. M.B.Məmmədzadənin Almaniyanın Münhen şəhərində nəşr olunan “Qafqaziya” dərgisində 1952-ci ildə (sayı 8, s. 10-12) nəşr etdirdiyi “Dədə Qorqud” adlı irihəcmli məqaləsində SSRİ-də qeyri-rus millətlərinin milli kültürlərinin məhvi üçün görülən tədbirlərlə bağlı mülahizələri öz əksini tapmışdır: “SSRİ Ədəbiy yat Cəmiyyətinin 1947-ci ilin yayında keçirilən XI ümumi yığın cağında milli bölmələrin hesabatları ilə bağlı müzakirələrdə 26 qeyri-rus millətlərin ədəbiyyat sahəsində “çox təhlükəli bir yolda” olduqları bildirilmişdi. Bu yığıncaqda Latviya, Litva və Estoniya kimi millətlər “Qərbi Avropa mədəniyyəti qarşısında diz çök məkdə”, Ukrayna, Şimali Qafqaz, Azərbaycan, Türküstan (Orta Asiya), Gürcüstan və Ermənistan isə “milli keçmişlərini tərən nüm etmək və romantikləşdirməkdə” günahlandırılmışdı” (130 s.l 1).
Mirzə Balanın bu cümlələrində sovetlər ölkəsində rus
olmayan millətlərə qarşı yürüdülən siyasət açıq-aşkar təsvir edil mişdir. Lakin məqalədə SSRİ adlanan ölkədə türkdilli xalqlara münasibətin digərlərinə görə daha kəskin olması aydın görün məkdədir: “ 1948-ci ilin dekabr ayında toplanan XII ümumi yığıncaqda çar istilasına qarşı mübarizə aparan türküstanlı xalq qəhrəmanlarını tərənnüm edən bir əsər haqqında bir rus kom munisti belə deyirdi: “Sabiq rus imperatorluğunun kənar əyalət ləri üçün Rusiya ilə birləşmək nə deməkdir? Bu hadisə milli fəlakətmi, yoxsa irəliyə doğru bir addım idimi? Marksizm elmi bu mənada doğrudur. Bu məmləkətlərdən, məsələn, Qazaxıstan... əgər Rusiya ilə birləşdirilməsəydi, Çin, yaxud da Kokand tərəfindən parçalanıb udulacaq, nəticədə ingilis müstəmləkəçiləri üçün yağlı bir tikəyə çevriləcəkdi. Belə olduğu təqdirdə, yəni, daha doğrusu, bu belə də qəbul olunmalıdır, bütün dastan və qəhrəmanlıq hekayələrini, bütün folkloru və onun qəhrəman larını, eləcə də bütün ədəbiyyatı yalnız bu nöqteyi-nəzərdən mütaliə etmək lazımdır xalq ədəbiyyatını yerli feodallara qarşı mübarizədə Rusiya ilə birləşmək üçün çarpışan qəhrəmanlar əks etdirməlidir” (130, s. 1 1). Beləliklə, göründüyü kimi, sovet təbliğatçıları folklor qəhrəmanlarını əsl həqiqətdə olduğu kimi millətlərin azadlığı, hürriyyəti üçün mübarizəyə qalxaraq, xalq tərəfindən əbədiləşdi rilməsi kimi deyil, imperiyaya lazım olduğu şəkildə təbliğ edilməsini tələb edirdilər ki, nəticə etibarı ilə bu da xalq ədəbiy yatını saxtalaşdırılmasına gətirib çıxarırdı. Mirzə Bala: “Tür küstan üçün deyilmiş olan bu sözlər, bir qayda olaraq, bütün 27
qeyri-rus millətlərinə şamil edildi” (130, s .l2), - yazaraq, Azərbaycanın da milli mənəvi sərvətlərinin qeyri-obyektiv təbli ğinə qarşı etiraz səsini ucaltmışdır. Xatırladaq ki, Azərbaycan xalq qəhrəmanı Qaçaq Nəbi məhz bu şəkildə, imperiya maraqlarına uyğun təbdiğ edildi yindən, sovet tədqiqatçıları onun mübarizəsinin rus müstəmləkə çiliyinə qarşı deyil, çar hökumətinə qarşı olduğuna inandırmağa cəhd edirdilər. Mühacirətdəki folklorşünaslar “Qaçaq Nəbi” das tanında mücadilənin rus çarlıq rejiminə qarşı olmasına xüsusi diqqət yetirmiş, “bu uzun dastanın məzmun yönündən əsasım rus imperializminə qarşı nücadilə təşkil edir və dəfələrlə das tanda “Nəbi urusları burda qoymadı” misrası təkrarlanır” (89, s.92), yazaraq, əsl həqiqəti aşkarlamağa çalışmışdır. Lakin dasta nın Azərbaycanda nəşr olunan variantında qazax (kazak), qobur- nat (qubernator), nəçənnik (naçalnik), pristav, uryadnik, konvoy və s. kimi bilavasitə çar Rusiyası ilə əlaqədar rütbə bildirən ter minlər saxlanılsa da, rus və rusluqla bağlı kəlmələr bütünlüklə redaktə olunmuşdur ki, bu da Qaçaq Nəbinin apardığı mübarizənin təhrif olunmasına gətirib çıxarmışdır. Bundan başqa, Bakıda işıq üzü görən “Azərbaycan ədə biyyatının yeni dövrü” adlı monoqrafiyanın müəllifinə kəskin etiraz kimi 1939-cu ildə İstanbulda Səlim Rəfiqiıı “Professor dr. Çobanzadəyə cavab” kitabı nəşr edilmişdir ki, burada da bütün mühacirlərin siyasi baxışları ümumilikdə təsvirini tapmışdır. İlk' növbədə alman, fransız, ingilis, ispan və digər dünya xalqlarının ədəbiyyatına müxtəlif dövrlərdə olan təsirlər haqqında təhlillər aparan m üəllif sözü gedən monoqrafiyada əksini tapan bir müla hizəni qəzəblə rədd etməkdədir: “Türklərin yalnız əski ədəbiyyatı sadəcə İran ədəbiyyatını təqliddən ibarət qalmışdır”, - yazan müəllif bunun sübutunu xalq ədəbiyyatında olduğunu bildir məkdədir: “Ötədən bəri zənginliyilə məşhur olan Azərbaycan ədəbiyyatı və şeirləri ilə xalq arasında tanınan və sevilən ozanlar, hətta İran kültürü ilə çox məşhur olan sahələrdə belə yerləşdikdən sonra ədəbi ənənələrini mühafizə etmişdirlər” (141, s. 9). 28 S.Rəfiq türkəsilli hökmdarlara rəğmən, əcnəbi dillərin sa raylarda hökmran olduğu zamanlarda xalqın dilinin və kültürü- nün qorunmasında folklorun əvəzsiz rolunu yüksək dəyərlən dirmiş, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunu xatırlatmışdır: “Dədə Qorqud” hekayələrinin əldəki nüsxəsi lisan nöqtəsindən azəri ləh cəsinin əski xüsusiyyətlərini göstərir. “Dədə Qorqud”dakı etnik
və coğrafi isimlər də tamamilə azəri sahəsinə aiddir. “Koroğlu”, “Şah İsmayıl”, “Aşıq Kərəm” kimi xalq dastan və hekayələri yenə Azərbaycan sahəsində təşəkkül etmişdir... Əsasən xalq şairləri xalq arasında böyük rəğbət görmüşdürlər” (141, s. 10). Bundan başqa, S.Rəfiq aşıq yaradıcılığının yazılı ədəbiyyata da böyük təsirini nəzərdə tutaraq, tutarlı arqumentlərlə fikrinin doğruluğunu sübut etməyə çalışmışdır: “İştə bu qüvvətli kültürün islami İran mədəniyyətinə qarşı göstərdiyi müqavimət nəticəsində yeni təşəkkül edən ədəbiyyatda - ki, siz ona “Əcəm pozması” deyirsiniz, xalq ədəbiyyatının təsiri barizdir. O qədər ki, əcəm şeirini təqlidən yazanlar da xalq ədəbiyyatı təsirindən qurtu- - lamamış, aşıqlar kimi heca vəznilə qoşmalar, dastanlar yazmış dırlar” (141, s. 10). Mühacirətdəki bütün ziyalılar vətəndə təzyiqlər altında baş verən təhriflərə qarşı son çarəni yalnız və yalnız milli istiqlala qo vuşmaqda görərək, hər kəsi bu yolda yürüməyə səsləmişlər: “Millətimizi, millətlərimizi və bu millətlərin dil və kültürlərini yalnız milli istiqlal qurtaracaqdır” (129, s. 576). Xatırladaq ki, “Modern Azərbaycan ədəbiyyatına toplu bir baxış” məqaləsində Əhməd Cəfəroğlu xalqımızın milli kültü- rünün inkişafında mühacirətdə yaşamağa məruz qalan vətən öv ladlarının mühüm rolu olduqlarını xüsusi qeyd etmişdir: “Azər
baycan ədəbiyyatı yalnız Maverayi Qafqaz Azərbaycanında inki şaf etməmişdir. Siyasi və ideoloji prinsiplər üzündən vətəni tərkilə müxtəlif Avropa və Şərq ölkələrinə yayılan Azərbaycan mühacir koloniyaları da azəri türk ədəbiyyatının inkişafına xidmət etmişlər” (105, s.48). 29
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|