Aholi turmush tarzining og’irlashuvi. Orol fojiasi. Farg’ona voqealari. 1989-yil Respublika Ijtimoiy-siyosiy xayotidagi o’zgarishlar Milliy manfaatlar ustuvorligini oshib borish

1989-yilgi Farg‘ona voqealari. Yangi faktlar (foto)

1989-yilning mayida Farg‘onada o‘zbeklar va mesxeti turklari o‘rtasida dahshatli qirg‘inga aylangan ommaviy to‘qnashuvlar boshlanib ketdi, butun Farg‘ona olov ichida qoldi. Ziddiyat to‘lqini o‘sha kezlar respublika aholisining qariyb yarmi yashayotgan Farg‘ona vodiysini butunlay o‘z domiga olishi mumkin edi. Farg‘ona hodisalari payti 100 dan ziyod kishi qurbon bo‘ldi, mingga yaqin inson jarohatlandi, deb yozmoqda Karimov Fondi.

Foto: Facebook/Karimov Foundation
Qayd etilishicha, ana shunday mushkul pallada Islom Karimov respublika rahbari etib saylandi. Saylanganidan keyin u zudlik bilan Farg‘onaga bordi. Karimovning puxta o‘ylagan siyosati va faol sa’y-harakatlari hamda jarayonda Markaz vakillari ham bevosita qatnashishi lozimligi haqidagi qat’iy talablari tufayli qonli ixtilof avj olmasdan to‘xtatib qolindi. Aks holda, butun respublikada beqarorlik yuzaga kelishi mumkin edi.
« Islom Karimov O‘zbekistonning turli hududlarida alanga olayotgan millatlararo ziddiyatlarni bartaraf etish bo‘yicha dadil va mardonavor chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Shu tariqa u 1990 yil fevral-mart oylarida Bo‘ka va Parkentda, 1990 yil iyun oyida O‘shda qonli etnik ixtiloflarning oldini oldi. Prezident Islom Karimov O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlarning teng huquqliligini ta’minlash, ham «titul» millat, ham milliy ozchiliklar manfaatlarini himoya qilishga alohida e’tibor qaratdi», deyiladi maqolada.
Foto: Facebook/Karimov Foundation
Birinchi prezident tomonidan islom dinining qayta uyg‘onishi, qolaversa, mamlakatdagi barcha konfessiyalarning erkin faoliyat yuritishiga g‘amxo‘rlik ko‘rsatilgani bu borada ulkan ahamiyat kasb etdi. Barcha diniy konfessiyalar vakillari o‘z e’tiqodiga emin-erkin va to‘siqlarsiz amal qilishlari uchun zarur shart-sharoit yaratildi.
T a’kidlanishicha, milliy va madaniy markazlarning tashkil etilgani O‘zbekiston xalqining birligi va yakdilligini ta’minlagan muhim omillardan biri sanaladi. Toshkentda mamlakatdagi milliy-madaniy markazlarning boshini qovushtirgan markaz ta’sis etildi, 1992-yil yanvarda u Respublika baynalmilal madaniyat markaziga aylantirildi. O‘sha yillari O‘zbekistonda tatar, nemis, koreys, ozarboyjon, qozoq, yahudiy kabi 54 ta milliy va millatlararo markazlarga asos solindi. Markazlar faoliyati, qolaversa, turli millat va elatlarning o‘z tarixi, adabiyoti, tilini o‘rganish, an’analar, milliy bayram, urf-odat va marosimlarni tiklash va rivojlantirish singari madaniy, ma’naviy va ijtimoiy talablarini qondirish uchun qulay muhit yaratildi.
Foto: Facebook/Karimov Foundation
1989-yil oktyabrda Islom Karimovning dadil siyosiy qadami mahsuli sifatida «Davlat tili haqida»gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun bilan uzoq vaqt ikkinchi darajada bo‘lib kelgan o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Bu hodisa o‘zbek xalqining milliy o‘zlik tuyg‘usi o‘sishida muhim rol o‘ynadi. Qolaversa, bu mustaqillikka erishish yo‘lidagi dastlabki g‘alaba ham edi.
Bugun O‘zbekistonda 140 ga yaqin respublika va hududiy miqyosdagi milliy-madaniy markazlar faoliyat yuritmoqda. 130 dan ziyod millat va elat vakillari tinch-totuv va ahillikda yashab kelmoqda. Ularning etnik madaniyati, an’ana va urf-odatlarini asrab-avaylash va har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlar yaratilgan. 16 ta konfessiyaga mansub diniy tashkilotlar faoliyat yuritmoqda. Ta’lim muassasalarida 7 tilda saboq berilmoqda, Milliy teleradiokompaniya o‘z dasturlarini 12 tilda efirga uzatmoqda, gazeta-jurnallar esa 10 dan ziyod tilda chop etilmoqda.
«Birinchi prezident tomonidan mamlakatimizdagi barcha millat va elatlarga ko‘rsatilgan g‘amxo‘rlik – uning boshqa xalqlarga ehtiromi va o‘z ona eliga yuksak farzandlik muhabbatining ifodasidir. Millatidan qat’i nazar, vatandoshlarimizning Islom Karimovga bo‘lgan chuqur hurmati va mehr-muhabbatining boisi va tarixiy qadr-qimmati ham ana shunda», — deyiladi Fond maqolasida.
1989-yil 16-18-may kunlari Quvasoy shahrida (Farg‘ona viloyatining sharqida) turk va o‘zbek yoshlari o‘rtasida mushtlashuv bo‘lib o‘tdi. 23-may kuni Quvasoyda janglar qayta boshlanib, ikki kun davom etgan yirik to‘qnashuvlarga aylanib ketdi. Mojarolarda bir necha yuz kishi qatnashdi. Olomon o‘zbeklar mesxeti turklari va boshqa ozchiliklar yashaydigan mahallaga bostirib kirishdi va mada pogrom uyushtirishga harakat qilishdi. Rasmiylar navbatma-navbat olomonni ishontirishga, keyin kuch bilan tarqatishga harakat qilishdi. Boshqa tuman va viloyatlardan qoʻshimcha politsiya kuchlari (300 ga yaqin kishi) kelganidan soʻng tartibsizliklar toʻxtadi. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 58 kishi, jumladan, ikki politsiyachi yaralangan, ulardan 32 nafari kasalxonaga yotqizilgan. Ertasi kuni mushtlashuvda kaltaklanganlardan biri, 26 yoshli etnik kelib chiqishi tojiklardan bo‘lgan Ikrom Abdurahmonov vafot etdi.
3-iyun kuni ertalab Toshloqda olomon o‘zbek yoshlari mesxeti turklari yashaydigan ko‘chalarga otildi. Ularning uylariga o‘t qo‘yib, egalarini kaltaklashdi. Keyin olomon Komsomolskiy qishlog‘iga ko‘chib o‘tdi. Qishloqda ichki qo‘shinlar bo‘linmasi ularga qarshilik ko‘rsatishga urinib ko‘rdi. Komsomolskiydagi mesxeti turklarining uylari ham vayron qilingan va yoqib yuborilgan. Qoʻzgʻolonchilarning bir qismi Toshloqqa qaytib, u yerda turklarga qarshi hujumlarini davom ettirdilar; birinchi qotilliklar sodir bo‘ldi. Pogromchilardan qochgan mesxeti turklari Oʻzbekiston Kompartiyasi okrug qoʻmitasida politsiya qoʻriqlashi ostida toʻplandilar. Kechga yaqin 300-400 kishilik olomon Marg‘ilondagi mesxeti turklarining uylarini o‘t qo‘yib, qirg‘in qilishdi. Farg‘onada mesxeti turklariga ham hujumlar bo‘lgan.
4-iyun kuni ertalabdan Toshloqdagi avtobuslar tushgacha yig‘ilib, mesxeti turklarini O‘zbekiston Kompartiyasi okrug qo‘mitasi binosiga olib kelishdi. O‘sha paytga kelib bu yerda 500 dan ortiq odam to‘plangan edi. 3-iyundan 4-iyunga oʻtar kechasi ichki qoʻshinlar boʻlinmalari Fargʻonaga kela boshladi. 4-iyun kuni ertalab Farg‘ona, Marg‘ilon va Toshloqda mesxeti turklariga hujumlar va o‘t qo‘yishlar qayta boshlandi. Mesxeti turklari yashagan boshqa aholi punktlarida pogromlar boshlandi. Olomon o‘zbeklar bir kun avval politsiya tomonidan hibsga olinganlarni ozod qilishni, mesxeti turklarini ularga jazo tariqasida topshirishni talab qilishdi. Hujum natijasida O‘zbekiston Kompartiyasi Toshloq tuman qo‘mitasi va Toshloq tuman ichki ishlar bo‘limi binolari qisman vayron bo‘lgan. Politsiya politsiya bo‘limi binolarini tartibsizliklardan tozalashga muvaffaq bo‘ldi, ammo olomon to‘rt soat davomida binoni qamalda ushlab turishdi. 15 nafar politsiyachi yaralangan, ulardan biri halok bo‘lgan. Bu vaqtda Marg‘ilonda g‘alayonlar davom etdi. 4-iyun kuni ertalab kinoteatr yonida yig‘ilgan mitingda olomon talabiga ko‘ra O‘zbekiston Kompartiyasi shahar qo‘mitasi birinchi kotibi X. Y. Muhitdinov so‘zga chiqdi. Uning xotirjamlikka chaqiruvlari olomon tomonidan eshitilmadi. Miting faollari ultimatum qo‘yishdi: shahar qo‘mitasi binosidan mesxeti turklarini ekstraditsiya qilish, bir kun avval hibsga olinganlarni ozod qilish va mesxeti turklari ustidan o‘zbeklarning qirg‘in qilinishiga aralashmaslik. 4-iyun kuni tushdan keyin olomon Marg‘ilon shahar qo‘mitasiga bostirib kirdi, biroq mesxeti turklari u yerdan allaqachon evakuatsiya qilingan edi. Farg‘onada ertalabdan shahar markazida tayoq va armatura bilan qurollangan yoshlar hayajonli olomon yig‘ilib, mashina va kiosklarni urgan. Olomon O‘zbekiston Kompartiyasi viloyat qo‘mitasi binosini o‘rab oldi, kordonni yorib o‘tishga urindi, tosh otdi. Kichik guruh binoga kirishga muvaffaq bo‘ldi. 200-300 kishilik olomon aeroport yaqinidagi mesxeti turklarining uylariga o‘t qo‘ydi. Kechga yaqin shaharda va yaqin atrofdagi qishloqlarda mesxeti turklarining pogromlari boshlandi. 4-iyun kuni Oxunboboyev tumanidagi Frunze nomidagi kolxozning Surxtepa qishlog‘ida mahalliy yoshlar mesxeti turklariga hujum qilib, ularni quvib chiqargan va uylariga o‘t qo‘ygan^[3].
Farg‘ona viloyatining bir qator tumanlarida 4-iyundan komendantlik soati joriy etish to‘g‘risida O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumining Farmoni qabul qilindi.
5-iyun kuni Farg‘ona markazida Lenin maydonida va Farg‘ona viloyat komiteti yonida stixiyali mitinglar davom etdi. Olomon O‘zbekiston Kompartiyasi viloyat qo‘mitasi binosiga bostirib kirishga muvaffaq bo‘ldi, biroq mesxeti turklari u yerdan allaqachon evakuatsiya qilingan edi. Shahar va uning atrofida mesxeti turklariga tegishli boʻlgan pogromlar va uylarni oʻt qoʻyish davom etdi. 5-iyun kuni Quvasoyda ham yoshlardan iborat guruhlar to‘plangan, biroq ularning to‘qnashuv boshlashga urinishlari politsiya tomonidan to‘xtatilgan. 5-iyun kuni Farg‘onadagi talon-tarojlar davom etdi, ammo kun oxiriga kelib ichki qo‘shinlar va militsiya ularni to‘xtatishga muvaffaq bo‘ldi

Qo‘qon

7-iyun kuni yaqin atrofdagi viloyatlardan (Rishton, Oʻzbekiston, Frunze, shuningdek , Namangan viloyatining Toshloq, Fargʻona va Pop tumanlaridan) 5 mingdan ortiq oʻzbek qishloq aholisi yuk mashinalari, avtobuslar va traktor tirkamalarida Qoʻqonga joʻnab ketdi. U yerda 1,5 mingga yaqin mesxeti turklari yashagan, ularning ko‘pchiligi oldingi kunlarda shaharni tark etishga uringan, biroq ular chekkada o‘rnatilgan politsiya postlari tomonidan hibsga olingan va qaytarib yuborilgan. Qo‘qonda olomon g‘isht zavodi va GOVD binosini egallab oldi, tez orada politsiya uni qaytarib oldi. 68 mahkum tergov izolyatoridan majburan ozod qilingan (boshqa maʼlumotlarga koʻra, ular olomon talabiga binoan rasmiylar tomonidan ozod qilingan). Mahalliy hokimiyat shaharda qolgan barcha mesxeti turklarini avtobaza va sanatoriyda to‘plashga muvaffaq bo‘ldi, shuning uchun ular orasida qurbonlar yo‘q (rasmiy maʼlumotlarga ko‘ra). To‘polonchilar ularning uylarini, shuningdek, mahalliy o‘zbeklarning uylarini buzib, yoqib yuborgan. Kirovskiy tumanining bir qancha aholi punktlarida politsiya bo‘limlari tortib olindi, xizmatchilardan xizmat qurollari tortib olindi^[3].
8-iyun kuni ertalab Qo‘qon va uning atrofidagi aholi punktlarida yana tartibsizliklar boshlandi. Olomon Qo‘qon temir yo‘l vokzalini, yo‘l bo‘yida esa yonilg‘i solingan poyezdni bosib olishga muvaffaq bo‘ldi. Bitta tankdan yoqilg‘i tushirildi. Agar mahbuslar qo‘yib yuborilmasa, mesxeti turklari va olomonga qarata o‘q uzgan politsiyachilar ekstraditsiya qilinmasa, unga o‘t qo‘yib, tanklarni portlatib yuborish bilan tahdid qilishdi. Novokokand kimyo kombinati, yogʻ-moy kombinati va boshqa korxonalar ham (jami 12 ta obyekt) ishgʻol qilindi. Qisqa vaqtdan so‘ng ularning barchasi, shu jumladan poyezdlari bo‘lgan temir yo‘l stantsiyasi ham ichki qo‘shin askarlari tomonidan qaytarildi. Shahar chekkasida mesxeti turklariga tegishli uylarni talon-taroj qilish va o‘t qo‘yish davom etgan. Mahalliy politsiya xodimlarining bir necha uylari ham yoqib yuborilgan. Mesxeti turklarining aksariyati bir kun avval shahar tashqarisiga olib chiqildi, hududda qolgan 60 kishi vertolyotda evakuatsiya qilindi^[3].
Farg‘ona viloyatining turli aholi punktlarida tartibsizliklar 11-iyungacha davom etdi.
18-iyunga qadar 16282 mesxeti turklari Fargʻona viloyatidan RSFSRning 6 viloyatiga aviatsiya orqali evakuatsiya qilindi. Retrospektiv nuqtai nazardan, mesxeti turklarini evakuatsiya qilish SSSR Vazirlar Kengashining 1989-yil 26-iyundagi 503-sonli qarori bilan rasmiylashtirildi. Mesxeti turklarini olib chiqish SSSR Vazirlar Kengashi Raisi N. I. Rijkovaning shaxsiy buyrug‘i bilan ruxsat etilgan. U keyinchalik o‘z xotiralarida tan olgan^[4] .
1989-yilning oxirigacha Farg‘ona viloyatida komendantlik soati saqlanib qoldi.