A. H. Vahobov biologiya fanlari doktori, professori

E.Coli
va 
Bac.subtilis
hujayra­
lari sonining ikki marta o ‘sishi 20 daqiqa ichida kuzatiladi; 
Can­
dida ablicans
ning suyuq suslodagi ko‘payishi - 30 daqiqadan 
so‘ng; T-fag zarrasining 
E.Coli
hujayrasiga kirganidan 20 daqi­
qa o ‘tgach, 20 dan 200 gacha yangi fag zarralari paydo bo'ladi 
va hokazo. Albatta, dunyoda shunday mikrob vakillari mavjud- 
ki, ulaming ko‘payish vaqti tezliklari kunlar bilan o ‘lchanadi. 
Masalan, tuberkulyoz mikobakteriyalari. 0 ‘stirish sharoitlari 
va fermentlar faolligini hisobga olgan holda, reaksiyalar tezligi 
ko'pincha fermentlar faol markazlarining, shu markazlar tomon 
va ularga qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan substratlar va mod-
44

---

dalar diffuziyasining bilvosita mikro atrof-muhitidagi reaksiyalar 
tezligi hisoblanadi.
Mikroblar qanday dir juda kuchli va davomiy bo'lmagan ta’sir 
natijasidan so'ng o ‘z muvozanatini tiklay oladigan, o‘z-o‘zini ido- 
ra eta oladigan tirik tizimlar sirasiga kiradi. Agar ta’sir qilayot- 
gan kuch juda kuchli va muntazam bo‘lsa, u holda bu organizm 
nobud bo‘ladi yoki yangi muvozanatlashgan holatga o ‘tadi. Bu 
hoi, masalan, mutagen omillar ta’siri yoki mutantlaming paydo 
bo‘lishida kuzatiladi. Bu holda shuni aytib o'tish joizki, mikroor­
ganizmlar yashashning o‘zgargan sharoitlariga o ‘simlik va hay- 
vonlarga nisbatan oson o'rganadi yoki ko‘nikadi. Shuni ham aytib 
o‘tish kerakki, adaptiv imkoniyatlar saprofitlarda parazit turlarga 
nisbatan yorqinroq namoyon bo'lgan. Bu hoi parazitlarga nisba­
tan saprofitlarda ko'proq miqdorda fermentlar to'plami mavjudli­
gi bilan bog'liq, aniqroi, fermentlar - bu birlamchi metabolit- 
lardir, ya’ni oxir oqibat fermentlaming arsenali (to'plami) genotip 
bo'yicha aniqlanadi.
Hujayra miqyosidagi mikrobiotexnologiya amaliy jihatdan 
fito- va zoobiotexnologiyaga nisbatan ancha oldin rivojlangan. 
Misol sifatida qator oziq-ovqat (sut, non, pishloq) mahsulotlari­
ni tayyorlash, vino, pivo, spirt, organik kislotalar, aminokislota- 
lar, antibiotiklar, fermentlar, alohida vitaminlar, qishloq xo'jaligi 
mollari uchun oqsil va boshqa moddalar, ishlab chiqarilishi gen 
injeneriyasiga asoslangan moddalami keltirish mumkin.
Viruslar obligat yoki shartsiz parazitlar hisoblanib, tirik orga­
nizm to'qim alarida yetishtiriladi, protozoa esa ishlab chiqarishda 
hali o 'z o ‘mini topgani yo‘q.
Mikroskopik suv o'tlari - keyingi bobda bioobyekt sifatida 
ko'rib o'tilgan. Ushbu bob biotexnologik jarayonlarda bioobyekt- 
lar. y a’ni ikki qirollik vakillari - bakteriya va zamburug'laming 
ishlatilishiga bag'ishlangan.
45

---

1.4. Mikroorganizmlami kultivatsiya (o‘stirish) 
qilish tamoyillari
M ikroblaming ozuqa muhitiga kiritilishi da, ayniqsa, ko‘pa- 
yishning logarifmik yoki statsionar fazalar davrida ulam ing 
fiziologik faolliklari induksiyasi katta ahamiyatga ega. Bu hol­
da immobillangan yoki erkin fermentlar tomonidan katalizlanadi- 
gan ko ‘plab reaksiyalar bir vaqtda bir-biriga bog‘liq holda ketadi. 
Reaksiyada, ayniqsa, birinchi bosqichda m a’lum konfiguratsiya- 
ga ega bo‘Igan m olekulalardan iborat yuqori m olekular birikma­
lar qatnashadi (uglerodning glukoza va kraxmal kabi manbalari 
yoki azot manbalari - ammoniy sulfat, qandaydir am inokislota 
va oqsilni solishtirish). Shuning uchun m ikroorganizmlami 
o ‘stirishning o ‘ziga xosligini hisobga olish zarur.
Mikroblami o ‘stirib, ulardan birlamchi va ikkilamchi metabo- 
litlami olish maqsadida kultivatsiya qilish (yetishtirish, o ‘stilish) 
ning asosiy xususiyatlari quyidagilar:
1) uzoq vaqt davomida aseptik qoidalarga rioya etish imkonini 
beruvchi 63, 200, 1000 m 3 va undan katta hajmdagi bioreaktorlar- 
ni qo‘llash zaruriyati;
2) ozuqa muhitlarining spetsifik xarakteri stikalari - haroratning 
kardinal nuqtalari va pH bilan bog‘liq bo‘lgan bioobyektlaming 
tashqi ko‘rinishlaridagi farqlar;
3) biotexnologik jarayonlam i masshtablash (rejalashtirish) 
qiyinchiliklari bilan bog‘liq bo‘lgan kimyoviy, issiqlik, diffuzion 
va gidrodinamik kriteriyalaming doimiyligini saqlashning mumkin 
emasligi;
4) aerob va anaerob mikroorganizmlarda massa almashinish 
jarayonlaridagi farqlar - aeroblami o ‘stirish uch fazali tizimda 
amalga oshiriladi (qattiq jism (hujayra) - suyuqlik - gaz), anae­
roblar esa ikki fazali (qattiq jism (hujayra) - suyuqlik) tizimlarda 
yetishtiriladi;
46

---

5) modda almashinishi (birinchi navbatda aeroblar uchun 
havo kislorodi)ni yaxshilash uchun kultural muhitlami aralashti­
rish kerakligi; bu esa, o ‘z navbatida, ko‘pik hosil bo'lishiga sabab 
bo'ladi va natijada ko'piksizlantirish zarurligini anglatadi;
6) mikroorganizmlar mexanik, fizik va kimyoviy ta ’sirlarga 
sezgir bo'ladi;
7) ta ’sirlar mahsulotlaming mikrobli sintezida induksiya, faol- 
lashtirish, ingibirlash, repressiya va produsentning ko'payishini va 
oxirgi mahsulot biosinteziga to'sqinlik qiluvchi bir qancha boshqa 
jarayonlar o 'rin egallaydi;
8) ta ’sirlar mahsulotlar biosintezining tezligi kimyoviy sintez 
tezligiga qaraganda birmuncha sekinroq boradi;
9) biotexnologik jarayonlarda ishlatiluvchi mikroorganizm­
lam ing alohida turlari kasallik keltirib chiqaruvchi (difteriya va 
stolbasimon tayoqchalar, tuberkulyoz mikobakteriyalari, xole- 
ra vibrioni va boshqalar) hisoblanib, ular ustidagi ishlar alohida 
e ’tibor bilan olib boriladi;
10) mikroblar olamining ayrim vakillari faqatgina tirik to'qi- 
ma hujayralarida (tovuq embrioni, inson va hayvon hujayralari) 
o'stirilishi kerak. Bunday vakillar qatoriga viruslar va rikketsiylar 
kiradi.
Istalgan biotexnologik jarayon shartli ravishda ikki bosqichga 
bo'linadi.
1.