7-kasapoglu-fatalism

Abdurrahman KASAPOĞLU 

 

 

 

Hikmet Yurdu Yıl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.87-107 

 

91 

Leibniz’in “öncel düzen” öğretisine göre, monadlar arasındaki etkileşim, 

Tanrı tarafından çok önceden takdir edilmiştir. O, her şeyin ilâhî takdir tarafın-

dan önceden yazıldığını savunan Stoacı yaklaşıma bağlı kalır. Bu yaklaşıma göre, 

kaçınılmaz olana karşı mücadele etmenin stresini ve sıkıntısını yaşamak yerine, 

aklımıza, dünya hakkındaki görüşlerimiz ile Tanrı’nın sahip olduğu optimal gö-

rüşleri bağdaştırma görevi vermeliyiz.

12

 

2. Müslüman Toplumlarda Cebriye İnancı 

İslâm  inançlarıyla  ilgili  düşünce  sisteminde,  irade  hürriyeti  konusunda 

başlangıçta  iki  görüş  ortaya  çıkmıştır.  Bunlardan  Cebriye  (zorlamacılar)  diye 

adlandırılanlar, kaderin Allah tarafından yazıldığını ve insanın buna uymak zo-

runda olduğunu savunmuşlardır. Bir başka deyişle, insanın kendi kaderini çizme 

hürriyetine sahip olmadığını ileri sürmüşlerdir.

13

 

Cebr, mutlak olarak kuldan olan fiili nefyedip Yüce Allah’a izafe etmek-

tir. Cebri benimseyen kişi gerçek manada her söz ve fiili kendisinden nefyeder.

14

  

Cebriye’ye göre, insan gerçekte herhangi bir özgür iradeye, hiçbir güç ve 

etkinliğe  sahip  değildir,  işlemiş  olduğu  fiillerde  kendisinin  hiçbir  etkisi  yoktur, 

sergilediği  davranışlarında  cansız  varlıklardan  farksızdır.  Önceden  belirlenmiş 

kaderinin mahkumudur, kaderinde ne yazılmışsa onu yapmak mecburiyetinde-

dir. Tıpkı rüzgârın sürüklediği tüy ya da ağaç yaprağı gibi, onun estiği yere doğ-

ru sürüklenir. İnsan adeta bir robot gibidir. İnsanın iradî olan fiilleriyle iradî ol-

mayan  fiilleri  arasında  temelde  hiçbir  fark  yoktur.  Yine  Allah  tarafından  yöne-

tilme  bakımından  insan  ile  evren  arasında  bir  fark  bulunmamaktadır.  Fiillerin 

insana nisbeti mecâzidir. Davranışlar görünüşte insanındır, fakat gerçekte Allah 

tarafından  düzenlenmiştir.  Allah,  her  şeyde  olduğu  gibi,  insan  davranışlarında 

da  mutlak  ve  sarsılmaz  bir  tasarruf  yetkisine  sahiptir.  İnsanın  yapabileceği  ve 

yapamayacağı şeyleri O belirler. İyi ve kötü Allah’tan gelir, olup bitenler üzerin-

                                                                                                                                     

Spinoza’nın Tanrı Anlayışı, İz Yayıncılık, İstanbul, 2004, 89; Ayhan Aydın, Düşünce Tarihi ve İnsanın Do-

ğası, GENDAŞ, İstanbul, 2004, 174; Timuçin, 257. 

12

 Bkz., G. W. Leibniz, Monadoloji, Çev. Suut Kemal Yetkin, M.E.B., İstanbul, 1997, 20-21; G. Macdonald Ross, 

Leibniz, Çev. Cemal Atila, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 2002, 130-131; Ray Billinton, Felsefeyi Yaşamak, 

Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1997, 324; İvan Frolov ve Diğerleri, 252. 

13

 Nihat Keklik, Felsefenin İlkeleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1987, 85. 

14

 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, Çev. Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara, 2002, 

288; Ebu’l-Feth Muhammed İbn Abdülkerin eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, Beyrut, 1992, I/72. 

---

Kur’an Açısından Fatalism 

 

 

 

Hikmet Yurdu Yıl:1, S.1, (Ocak-2008) ss.87-107 

 

92

de  insanın  iradesinin  belirleyici  bir  rolü  bulunmamaktadır.  Dolayısıyla  nihai 

noktada insanın bir sorumluluğu da bulunmamaktadır.

15

 

Cebriyeci kader anlayışı Müslüman toplumun avam kesiminde hissedilir 

derecede yaygın olmuştur. İnsanın irade hürriyetini ve yapabilme gücünü kabul 

etmeyen, her şeyi kadere bağlayan Cebriye düşüncesi, pasifizme, hal ve koşulla-

ra,  otoriteye  mutlak  boyun  eğişe  yönlendirmiştir.  Bu  anlayışa  göre,  insan  kötü 

davranışlarından  ya  da  tembelliğinden  dolayı  sorumlu  tutulamaz.  Çünkü  onu 

tembel ya da kötü yapan Allah’tır. Cebriye düşüncesine sahip olup, kötü davra-

nışlar  sergilemeye  devam  eden,  ilâhî  değerlere  uygun  yaşamayan  ve  bunların 

suçunu kaderin üzerine atan birçok insan vardır.

16

 

Cebir  düşüncesinden hareket eden  kimseler  için,  günah ve  kötülük  diye 

bir şey yoktur. Çünkü yapılan her şey, insanın en ufak bir tesiri olmaksızın, Al-

lah  tarafından  gerçekleştirilmektedir.  Allah’a  inanmakla  inanmamak  arasında 

fark bulunmamaktadır. Allah’a ibadet eden kimsenin de, isyan eden kimsenin de 

başka türlü davranma imkanı yoktur.

17

 

Ortaçağ sonlarında Müslüman toplumlarda güçlü bir cebriye anlayışının 

yaygın olduğu söylenmiştir. İslâm dünyasında her dönemde kaderciliğin en kü-

çük  düşürücü  çeşidinin  hüküm  sürdüğü  ortamlar  olmuştur.  Bu  inkâr  edilemez 

bir  durumdur.  Fakat  böyle  bir  anlayışın  Müslümanlar  arasında  yayılmasının 

                                                 

15

 Ömer Nasuhi Bilmen, Muvazzah İlmi Kelâm, Bilmen Yayınevi, İstanbul, 1972, 298; Hüseyin Atay, İslâm’ın 

İnanç  Esasları,  Ankara  Üniversitesi  İlahiyat  Fakültesi  Yayınları,  Ankara, 1992,  217;  Şerafeddin  Gölcük,  Ke-

lâm  Açısından  İnsan  ve  Fiilleri,  Kayıhan  Yayınevi,  İstanbul,  1977,  98,  168;  Necati  Öner,  İnsan  Hürriyeti, 

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990, 40; Muhammed Abdullah Draz, Kur’an Ahlâkı, Çev. Ünver Günay 

Emrullah Hatipoğlu, İz Yayıncılık, İstanbul, 1993, 113; Mehmet Aydın, Din Felsefesi, Selçuk Yayınları, An-

kara,  1994,  159-160;  M.  Sait  Şimşek,  Kur’an’ın  Ana  Konuları,  Beyan  Yayınları,  İstanbul,  1999,  71;  Mustafa 

Çağrıcı, Anahatlarıyla İslâm Ahlâkı, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1991, 97-98; İlhami Güler, Allah’ın Ahlâkiliği 

Sorunu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 1998, 79; Ahmet Ak, Büyük Türk Alimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik, 

Bayrak  Matbaası,  İstanbul, 2008; 116;  Orhan Hançerlioğlu,  İslâm  İnançları Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstan-

bul, 1994, 49; Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Ekin Yayınları, Ankara, 1997, 143; Ömer Demir, Mustafa Acar, 

Sosyal  Bilimler  Sözlüğü,  Vadi  Yayınları,  Ankara,  1997,  44;  İbrahim  Coşkun,  İslâm  Düşüncesinde  İnkâr 

Problemi,  Tekin  Kitabevi,  Konya,  tsz.,  26;  Abdulgaffar  Aslan,  “İbn  Rüşd’e  Göre  İnsan  Hürriyeti”,  İslâmî 

Araştırmalar, S.: 4, 2002, 489. 

16

  Mehmed  Ali  Aynî,  Türk  Ahlâkçıları,  Marifet  Basımevi,  İstanbul,  1939,  126-127;  Ali  Arslan  Aydın,  İslâm 

İnançları ve Felsefesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1964, 258; Şinasi Gündüz, Din ve İnanç 

Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara, 1998, 78. 

17

 Süleyman Uludağ, İslâm’da İnanç Konuları ve İtikâdî Mezhepler, Marifet Yayınları, İstanbul, 1996, 374-375; 

Aydın, 258. 

---