6-mavzu. Ilmiy uslub janrlari. Esse, doklad, ma’ruza, tezis, kurs ishi

6-mavzu. Ilmiy uslub janrlari. Esse, doklad, ma’ruza, tezis, kurs ishi

6-mavzu. Ilmiy uslub janrlari.

Esse, doklad, ma’ruza, tezis, kurs ishi
Ilmiy uslub tabiat va ijtimoiy hayotdagi barcha narsa hamda hodisalar to‘g‘risida aniq, asoslangan, izchil ma’lumot berishda qo‘llanadi. Unda narsa-hodisa mohiyatini ta’riflash, tahlil qilish, sababini aniqlab, dalillar bilan isbotlash va asosli natijalarni bayon etish muhim hisoblanadi.
Ilmiy uslubning ilmiy va ilmiy-ommabop turlari bor. Ilmiy uslubdagi kitoblar ilm-fanga oid ma’lumotlar berish bilan mutaxassislargagina mo‘ljallanishi yoki bunday ilmiy ma’lumotlar keng ommaga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Ilmiy uslub bilimning turli sohalariga qarab, shuningdek, kimga mo‘ljallanganligiga nisbatan o‘zaro farqlanadi. Masalan, fan sohalari muayyan shartli belgilar, formulalar, bayon qilish materiali bilan ajralib turadi. Keng jamoatchilikka tushunarli bo‘lgan, tasvir bayonida emotsionallik, obrazlilik mavjud bo‘lgan uslub ilmiy-ommabop uslub sanaladi. Ko‘pchilikka mo‘ljallangan ma’ruzalar, risola va darsliklar shu uslubning ko‘rinishlaridir.

Ilmiy-ommabop uslubda maxsus atamalar kam ishlatiladi (ishlatilganda esa izohi beriladi), fikrlar qiziqarli tilda tushuntiriladi, bayonda obrazlilikni ta’minlovchi badiiy tasvir usullaridan foydalaniladi.

Esse va uning tuzilishi




Umuman, esse ilmiy yoki publitsistik xarakterdagi ocherkka o‘xshashdir.
Esse falsafiy, tarixiy biografik, publitsistik, adabiy tanqidiy, ilmiy ommabop va sof beleristik xarakterda bo‘ladi. Esse uslubi obrazliligi, ofaristikligi, jonli tilga yaqinliligi bilan ajralib turadi. Mazmuni muayyan sabab yoki masalaga oid tugal tafsilotni yoki aniqlikni talab qilmaydigan individual taassurot va mulohazalardan iborat bo‘ladi.
Mustaqil janr sifatida A.Montel ijodida tarkib topgan. Bu janr G‘arbda oldinroq ishlatilgan bo‘lsa-da, o‘zbek adabiyotida XX asrning 70-80-yillaridan esse yaratila boshlandi.



Esse yozish shartlarida ko‘pincha mavzuni muhokama qilish so‘raladi, masalan:

Bu holatda aytilgan fikrning afzalliklari va zararlarini baholash talab etilmoqda. Unda quyidagi so‘zlardan foydalanish mumkin:

Mavzuni yoritayotganingizda menimcha, mening fikrimcha, o‘ylaymanki kabi subyektiv iboralardan foydalanmang, uning o‘rniga obyektiv birikmalardan foydalaning:
Umuman olganda, uyda ishlash yo‘lga ketadigan vaqtni tejaydi.

• 
  
  Ko‘pchilik biladiki, e-mail va Internet xizmati ofis ishlarini ham bajaradi.
  
• 
  
  Ko‘pchilikda hamkasblar bilan yuzma-yuz muloqotga zarurat tug‘iladi.
  
• 
  
  Bo‘lishi mumkin, ko‘proq korxonalar uyda turib ishlashni qo‘llab-quvvatlashadi.
  
• 
  
  Vaziyat shuni taqozo etadiki, muayyan kishilar o‘zlari mustaqil ish olib borishni yoqlashadi.
  

Agar fikrlaringizni faktlar bilan to‘ldirmoqchi bo‘lsangiz, quyidagidek birikmalardan foydalaning:

Emersonning fikricha (2003), rivojlangan prinsiplar-ga ega kompaniyalar kamchilikni tashkil etadi. Poledna (2007) ta’kidlaydiki, aksariyat xodimlar qulay ish jarayonida mehnat unumdorligiga erishadilar.
Esse yozishda sabab yoki natijaga diqqatni qaratish bilan bog‘liq aloqadorlikning ikki usuli muhim ahamiyatga ega:


. Sabab va natijaning yozilish tili
Yozuvchi sabab yoki natijani ajratib ko‘rsatishni tanlashi mumkin. Ikkala holda ham bog‘liqlikni ko‘rsatish uchun fe’l yoki ko‘makchidan foydalaniladi.

1. 
   
   Sababga diqqatni qaratish:
   

2. Natijaga diqqatni qaratish:

   
   

Quyidagilarni taqqoslang:

• Kasallanishlar kamaydi, chunki bolalar emlandi. (fe’l+chunki)

  
  

• Bolalar emlanganligi sababli kasallanishlar kamaydi. (sababli+fe’l)

  
  

• Bolalar emlanganidan buyon kasallanishlar kamaydi. (ko‘makchi+fe’l)

  
  

• Emlanishlar sababli kasallanishlar kamaydi. (ko‘makchi+fe’l)

  
  

Fe’llar umumiy hodisalar uchun ishlatilgan paytda ko‘makchilar alohida vaziyatlar bilan qo‘llaniladi:

• Pul chiqarish odatda inflatsiyaga olib keladi. (umumiy)

  
  

• Iyulning issiq ob-havosi tufayli muzqaymoqqa bo‘lgan talab oshdi. (alohida)

  
  

Esse topshiriqlari ko‘pincha muammoni tekshirishni va yechimni baholashni talab qiladi. Bunda quyidagilarga e’tibor qaratiladi:

Savol: Yo‘l tirbandligi qanday qilib kamaytiriladi?

Muammo: Amaldagi yo‘llar ko‘pincha tirband bo‘ladi, ular kechiktirish mobaynida odamlar harakati va yuklarini qimmatlashtiradi.

Yechim A: ko‘pincha ko‘proq yo‘llarni qurish yoki mavjudlarini kengaytirish harakat tirbandligini kamaytiradi deb hisoblanadi.

Yechim Aga qarshi sabab: Bu chora qimmat bo‘lishni ta’minlaydi va ko‘proq yo‘llardan foydalanishga undaydi. Bu masala qisman to‘g‘ri...
Quyidagi so‘zlardan muammo va yechim uchun sinonim sifatida foydalanilishi mumkin.

• yangi jarayon 2ta savol yaratdi ...

  
  

• jamoa 4ta muammoga yuzlandi ...

  
  

• bizning asosiy tashvishimiz ... bo‘lgan

  
  

• buning uchun eng yaxshi chora bo‘lishi mumkin ...

  
  

• boshqa taklif bu ...

  
  

• bu xato ... tomonidan tuzatildi/yechildi

  
  

• 2 ta fikr olg‘a surildi

  
  

• asosiy qiyinchilikka …. uchraydi ...

  
  

• 3ta asosiy qiyinchiliklar ko‘tarildi ...