3. Bozor talabi “Daromad-iste`mol” chizig`i

Daromad va almashtirish samaralari. “Daromad-iste`mol” chizig`ini tahlil qilganimizda, daromad o`zgarishini ( narxlar o`zgarganda) iste`molga ta`sirini o`rgangan edik. “Narx-iste`mol” chizig`i orqali narxlarning o`zgarishini bir ne`mat bilan boshqa bir ne`matni nisbiy almashtirishga ta`siri o`rganiladi. endi biz ne`matga bo`lgan talabni o`zgarishining qancha qismi narx bilan bog`liq va qancha qismi daromad bilan bog`liqligini ko`rib chiqamiz. Narxning har qanday o`zgarishi, birinchidan: real daromadni oshiradi, natijada befarqlik egri chizig`i siljiydi va iste`molchi sotib olishi mumkin bo`lgan ne`matlar tarkibini o`zgartiradi; ikkinchidan - narxlar nisbatini o`zgartiradi va bir ne`mat (B) bilan boshqa ne`mat (A) almashtiriladi.
Ne`matlar majmuasiga (A va B ne`matlar) bo`lgan talab o`zgarishining qancha qismi real daromad ta`siri va qancha qismi narxning pasayishi bilan bog`liq ekanligini aniqlamoqchimiz. 8.4-rasmda byudjet chizig`ining boshlang`ich holati BA va A ne`mat narxi pasaygandan keyingi holati BA keltirilgan. Boshlang`ich byudjet chizig`ida befarqlik egri chizig`iga mos keluvchi optimal majmua nuqta bilan ifodalangan.


8.4-rasm. Normal tovarlar uchun daromad samarasi.

nuqtada iste`molchi B ne`matdan B₁ miqdorda, ne`matdan miqdorda sotib oladi. ne`matning narxi tushgandan keyin, yangi optimal majmua BA byudjet chizig`i bilan befarqlik egri chiziqlari kesishgan nuqtaga o`tadi. nuqtada iste`molchi B<sub>3</sub> miqdorda B ne`matdan va miqdorda tovardan sotib oladi. Demak, ne`mat narxining pasayishi iste`molchining real daromadini, uning tovar sotib olish imkoniyatini oshiradi, ya`ni uning o`z ehtiyojini qondirish darajasini oshiradi. Bu erda ne`matni iste`mol qilish hajmining umumiy o`zgarishi (uning narxi tushishi hisobidan) rasmda bilan belgilangan. Iste`molchi boshida miqdorda ne`matdan sotib oladi, narx o`zgargandan keyin sotib olish hajmi ga o`zgaradi. B tovarni sotib olish hajmi 0B₁ dan 0B₃ ga qisqardi.

ne`mat iste`molining umumiy o`zgarishi ga umumiy samara deyiladi. endi umumiy samarani daromad samarasiga va almashtirish samarasiga qanday ajralishni ko`ramiz.
Daromad samarasini aniqlash uchun BA^ byudjet chizig`iga parallel qilib B<sup></sup>A<sup></sup> byudjet chizig`ini befarqlik egri chizig`iga urinadigan qilib o`tkazamiz va bu urilgan nuqtani deb belgilaymiz. nuqtaga mos keluvchi optimal majmuadagi ne`mat miqdori ga teng va u umumiy samarani ikki qismga ajratadi: va . o`zgarishga daromad samarasi deyiladi va o`zgarishga - almashtirish samarasi deyiladi.