24-mavzu. Ekonometrik modellashtirish asoslari Ekonometrik modelning umumiy ko’rinishi va uning sinflari

Ekonometrik model tushunchasi, turlari va undagi o‘zgaruvchilar
Kuzatilayotgan ob’ektlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida tabiatda va jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning uchun ob’ektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to‘g‘risida dastlabki tushunchalar hosil bo‘ladi. Bu tushunchalar oddiy so‘zlashuv tilida, turli rasmlar, sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar model deb aytiladi.
Model so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lchov, me’yor degan ma’noni anglatadi.
Keng ma’noda model biror ob’ektni yoki ob’ektlar sistemasini namunasidir. Model tushunchasi biologiya meditsia, fizika va boshqa fanlarda ham qo‘llaniladi.
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlarni matematik modellar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi.
Iqtisodiy model - iqtisodiy ob’ektlarning soddalashtirilgan nusxasidir. Bunda modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob’ektga aynan mos kelishi muhim ahamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan ob’ektning hamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Shunda jarayonning eng harakterli va eng muhim belgilari aks ettiriladi.
Modellashtirishning universal usul sifatida boshqa usullarga qaraganda afzalliklari mavjud. Ushbu afzalliklar esa quyidagilardan iborat:
I. Avvalo, modellashtirish katta va murakkab sistemani oddiy model yordamida ifodalashga imkoniyat beradi. Masalan, xalq xo‘jaligi bu o‘ta murakkab sistemadir. Uni oddiy qora yashik sxemasi orqali ifodalash mumkin.
II. Model tuzilishi bilan kuzatuvchiga eksperimentlar qilish uchun keng maydon tug‘iladi. Modelning parametrlarini bir necha marta o‘zgartirib, ob’ektni faoliyatini eng optimal holatini aniqlab, undan keyin hayotda qo‘llash mumkin. Real ob’ektlar ustida eksperiment qilish ko‘plab xatolarga va katta harajatlarga olib kelishi mumkin.
III. Model, noshakl sistemani, matematik formulalar yordamida shakllantirishga imkoniyat beradi va EHMlar yordamida sistemani boshqarishga yordam beradi.
IV. Modellashtirish o‘rganish va bilish jarayonini kengaytiradi. Model hosil qilish uchun ob’ekt har tomonlama o‘rganiladi, tahlil qilinadi. Model tuzilganidan so‘ng, uning yordamida ob’ekt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday qilib, ob’ekt to‘g‘risidagi bilish jarayoni to‘xtovsiz jarayonga aylanadi.


Ekonometrik model – bu ekonometrik modellashtirishning asosiy mexanizmi hisoblanadi. Bunday modelda iqtisodiy ob’ekt empirik ma’lumotlar yordamida tavsiflanib, o’rganiladi. Ekonometrik model ob’ekt mavjud bo’lishining real sharoitlarini hisobga oladi va iqtisodiyotning umumiy qonunlariga zid kelmaydi. Bunday model bo’yicha oldindan prognozlash xatolar berilgan kattalikdan jshib ketmaydi.
Ekonometrik modelning umumiy ko‘rinishi quyidagicha ifodalanadi:

bu yerda – erksiz o’zgaruvchining kuzatilayotgan qiymati;
erksiz izohlovchi o’garuvchilar (omillar) qiymatiga bog’liq bo’lgan izohlangan qism;
asosiy endogen ko‘rsatkich, modelda o‘zgarish qonuniyatlarini yordamida o‘rganish mumkin.
– ta’sir etuvchi, ekzogen ko‘rsatkichlar.
_Ekonometrik modellashtirishning vazifalari quyidagilardan iborat:
1.Tajriba ma’lumotlaridan foydalangan holda izohlangan qismni aniqlash.
2.Tasodifiy kattalik sifatida tarkibiy qismni taqsimlash parametrlarini baholash.
Ekonometrik model ekonometrikaning asosiy vositasi hisoblanib, iqtisodiy hodisalar va ob’ektlarni tahlil va prognoz qilish uchun mo‘ljallangan. Shu munosabat bilan barcha ekonometrik modellarni shartli ravishda uchta sinfga ajratish mumkin.
Ekonometrik modellar sinflari quy idagilarni o‘z ichiga oladi: