2 soat Reja : So‘z tilning markaziy birligi sifatida

Leksemaning semantik tarkibi. Leksemaning semanik tarkibi leksik ma’no; qo‘shimcha ottenkalar (ma’no qirralari, uslubiy semalar) va turkumlik semalarini o‘z ichiga oladi. Leksik ma’no leksemaning nimanidir nomlashi (atashi), anglatishi va ifodasidir. Leksik ma’noning yana bir muhim belgisi shundaki, u leksemaning tildagi boshqa so‘zlar bilan birikuvi imkoniyatini - valentligini belgilaydi. Ikki leksemaning leksik ma’nosida bir xil sema, ya’ni klassema bo‘lsagina, bu so‘zlar nutqda birikishi mumkin bo‘ladi. Masalan, non va yemoq so‘zlarining leksik ma’nosida klassema mavjud, bu umumiy sema - “qattiq” semasidir. Non va ichmoq so‘zlarida bunday sema yo‘q, shuning uchun ular birika olmaydi. Ammo suv va ichmoq so‘zlari bemalol birika oladi, chunki ularda umumiy sema - “suyuqlik” semasi bor.
Qo‘shimcha ottenkalar (ma’no qirralari, uslubiy semalar) leksemaning semantik tarkibidagi ikkinchi hodisadir. Ular leksik ma’noga ustama sema tarzida biriktirilgan bo‘ladi.
Turkumlik semalari - leksemaning semantik tarkibidagi uchinchi komponent. Bunday semalar leksik ma’noga tayangan holda leksemalarning grammatik ma’nolarini belgilaydi, shu asosda leksemalarning leksik-grammatik guruhlanishi - so‘z turkumlariga uyushishi ta’minlanadi. Har bir so‘z turkumining ichki kategoriyalariga xos ma’nolar - otlarda egalik, kelishik, birlik, ko‘plik; fe’llardagi shaxs-son, zamon, mayl; sifatlardagi daraja ham turkumlik semalariga asoslanadi.
Leksema va uning semantik strukturasi masalasida ham tilshunoslikda turlicha fikrlar bildirilgan. Xususan, M.Sodiqova o ‘z doktorlik dissertatsiyasida so‘z semantik strukturasi quyidagilardan tashkil topadi deb hisoblagan:
1. Leksik ma’no.
2. Grammatik ma’no.
3. Stilistik ma’no.
A.Hojiyevning ta’kidlashicha, so‘z semantik strukturasi leksik ma’no va shu leksik ma’noga qo‘shimcha tarzdagi ottenkalardan iborat".
Semema (leksik ma’no)ning semantik tarkibi. Sh.Rahmatullayev o ‘z darsligida leksik ma’noning semalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatadi:
1. Ideografik sema. 2. Baho semasi. 3. Turkumlik semasi.
M.Mirtojiyevning OMT filologiya fakultetlari talabalari uchun darsligida ko‘rsatilishicha: “So‘zning ma’no tarkibi borliqqa bo‘lgan munosabatiga ko‘ra: denotativ va konnotativ semalardan; subyekt xabariga ko‘ra: informativ va pragmatik semalardan tashkil topadi”;
H.Jamolxonovning darsligida ta’kidlanishicha: “Leksik ma’noning semantik tarkibi atash, ifoda va vazifa semalaridan tashkil topadi”. H.Ne’matov va R.Rasulovlar “O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari”da ta’kidlashicha: “So‘z semantik strukturasida quyidagi semalar mavjud:
1) atash (denotativ) semalari; 2) ifoda (konnotativ) semalar; 3) vazifa (funksional) semalar ”.
B.Mengliyev va A.Sobirovlarning doktorlik ishida ham xuddi shu tasnifga amal qilinadi. Ko‘rinadiki, sememaning mazmuniy tuzilishini tashkil etuvchi qismlar — semalar borasida turli fikrlar mavjud ekan. Bizning vazifamiz bularning ichidan eng maqbulini tanlab olib, undan tilshunoslik faoliyatimizda samarali foydalanishdir.
Avvalo, ularga qisqacha ta’rif berib o‘tamiz.