2. Saddiy Iskandariy uluwmaliq tariypi

Tema:Saddiy Iskandariy
Reje;
1.Kirisiw
2.Saddiy Iskandariy
3.Saddiy Iskandariy uluwmaliq tariypi
4.juwmaqlaw

KIRISIW
Nawayi dóretiwshilik rawajlanıwı ekinshi basqıshınıń tayansh ústini - shoiming shax shıǵarması «Xamsa» desek aljaspaymiz. 888 (1483) jıldan Alisher Nawayi óziniń eń ullı shıǵarması «Xamsa» shigarmasin jazıwǵa kirisedi jáne onı 890 (1485) jılda tamamlaydı. Bes dástandı óz ishine alǵan bul úlken kórkem qomus 50 mıń qosıqtıń bir qatarınan aslam bolıp, Nawayinıń barlıq qosıqliq miyraslarınıń derlik yarımın quraydı. Biraq gáp kólemde emes. «Xamsa» Alisher Nawayi ijadinin kewili bolıp tabıladı. Ullı babamiz ózi dúzgen birinshi toplamı «Badoyi' ul-bidoya»menenaq turkiy tildegi poeziyanı arab hám parsı eski ádebiyatınıń eń birinshi úlgileri dárejesine alıp shıqqan edi. Biraq bul jumıslar barlıǵı «Xamsa»niń bolegı edi. Eger turkiy «Xamsa» jazılmasa, tekǵana biziń, turkiy xalıqlardıń ádebiyatı, ruwxıylıgı, bálki pútkil islam region ruwxıylıgi búgingi pútinligi, búgingi túwelligine iye bolmaǵan bolar edi, dep biymálel aytıw múmkin. Alisher Nawayi sıyaqlı túpkilikli aslamnıń dúnyaǵa keliwi, oǵan berilgen ullı uqıptıń mánisi «Xamsa» ushın bolıp tabıladı, bul ullı dóretiwshi miyraslarınıń aldısı da, aqırı da «Xamsa» sebeplidir.

Saddi Iskandariy („Iskandar diywali“) — „Xamsa“ Nawayinıń juwmaqlawshı dástanı (1485). Dóretpe 89 bap, 7215 báyit (1 báyit 2 qatarǵa teń) dan ibarat bolıp, Nawayi shigarmalarinan kólemi eń iri epik shıǵarma bolıp tabıladı. Dástan aruzdin mutaqarib degen jerde turkiyda jazılǵan. Hamsanavisliktin ullı wákilleri: Qaǵıydaiy Ganjaviy, Hisrav Dehlaviy, Abdurahman Jomiy hám Alisher Nawayilar Iskandar tuwrısında dástan jazıp, óz „Hamsa“larina kirgizgenler. Daslep musulman dúnyasında Quranı Saqıydıń Kahf suresinde atı atap ótilgen hukmdar Zulqarnayn (Eki shaqlı, 18 súre, 83-98 ayatlar ) hám de grek sarkardasi hám mámleket ǵayratkeri Aleksandrdi bir shaxs dep bilgen hám ol shıǵısda Iskandar Zulqarnayn atı menen ataqlı bolǵan.Usı Iskandarnamalarga Iskandar tımsalındaǵı Aleksandr iskerligi tema etip alınǵan. Biraq dóretpelerde Iskandar tımsalı tariyxıylıqtan barǵan sayın uzaqlasip kórkem toqıma obrazǵa aylanip barǵan. Hár bir hamsanavis Iskandar tımsalında óz idealların aytıwǵa háreket etken.
Nawayi óz shıǵarması aldında, áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlardan ayrıqsha bolıp , tariyxıylıqqa, kóbirek tariyx kitaplarına súyene otirip jumıs kórgenin jazadı. Nawayi bul orında óz shıǵarmasında Iskandar haqqındaǵı baplar izbe-izliginiń Qurandaǵı Zulqarnayn haqqındaǵı ayatlarǵa hám de tariyxıy shaxs Aleksandr iskerligine muwapıq keliwin názerde tutqan. Dástannıń „Saddi Iskandariy“ dep atalıwında da Quranı Saqıydıń Nawsyi ushın baslanǵısh derek bolǵanlıǵı bilinedi.Nawayi talqininda Iskandar ádil shaxs, ol dúnyanı kufrdan, nadanlıqtan tazalap, dúnyada ádalattı engiziw, adamzatiy tártip qaǵıydalardı úlken dunyadaǵı tártip qaǵıydalarǵa muwapıqlastırıw maqsetinde xalıqlar ústine júriwler etken. Bul bolsa saf analiz bolıp, dástan daǵı kirisiw baplar, Iskandar waqıyaları gúrriń etilgen baplar hám de oǵan qosımsha baplarda da shayırdıń sufizmiy qarawları ústinligin kóriw múmkin. Mısalı, Iskandar shıyshe sandıq jasap, teńiz tubine túsedi, tań qalarlıq ájayıbatlardı kórip, watanına qaytadı. Ol dunyadan oter eken, bir qolın tabıttan shıǵarıp qoyıwların so'raydi. Shıǵarmada Nawayi insandı bul pániy dúnyanıń háweslerine artıqsha berilip ketpewge shaqırıp, eger Iskandar jáhándı iyelegen jáhángir bolsada, ol arǵı dúnyaǵa hesh zatsız ketip atırǵanlıǵına belgi etedi.
Dástan turkiy ádebiyatda kóplegen shigarmalar jazılıwına turtki bolǵan (Abay, „Iskandar“, XIX ásir; Shayıqzoda, „Iskandar Zulqarnayn", XX ásir hám basqalar ). Iskandar obrazı poeziyada dástúriy obrazǵa aynalǵan.
Saddi Iskandariy" " Xamsa" dagi eń iri dástan bolıp, 89 bap hám 7215 bayttan shólkemlesken. Dástannıń kirisiwi 14 bapti óz ishine aladı.

1- bap dástúriy hamd - Allanıń sapaları tariypine arnalǵan. Nawayi bul bapta sufizm táliymatı tiykarında álemniń jaratılıw tariyxına toqtalıp ótedi: 9 qabat aspan, planetalar, juldızlar tarkuminin hár birine bólek tariyp beredi. Jaratqanniń ullılıǵına hamdu maqtaw aytadı. Bulardıń barlıǵınan maqset eń joqarı zat adamdı jaratıw ekenligin aytıp otedi:
Karam birla xalq aylagay olame,Bu olamda maqsud anga odame.
G'araz odame anga olam tufayl,Nekim g'ayri olamdur, ul ham tufayl.
2-bap munojotni óz ishine aladı. Nawayi bapta Allanıń kewilı keńligi haqqında sóyler eken, adama zati ámeldegi eken, onıń gúná jumıslar etiwi tábiyiy degen isenimdi ilgeri suredi:
Ilohiy, alarkim gunahkor ekin,Sen o'tkarmagan ne gunah bor ekin?
Chu har mujrimekim, sen etting karam,So'rulmas hamul jurm ila o'zga ham.
Agar afv birla karam budurur,Bori xalqning jurmi ma'rufdurur.
Munojot sońında Nawayi quyash jerdi óz nurları menen jaqtılandırǵan, shaqta bólekler arasındaǵı farqni anlay almagani sıyaqlı, insanlarga kewil bolgenin siyaqli Navaiyǵa da bir bólek kewil aylegil, onıń gúnálarin keshirgil dep ótinish etedi:
Yorurda quyosh partavidin saro,Qachon farq o'lur fahm zarrot aro. Qilur vaqt bu zarralarg'a karam, Navoiyg'a lutf ayla bir zarra ham. Sazo andin ar jurmu pindor erur, Sen ul qilki sendin sazovor erur. Xato aylaganni hisob aylama, Xatosig'a loyiq azob aylam.
Dástanniń 3-babı " sayyid ul mursalin" (payǵambarlar ullıı ) elshii akram vasfi (na't) den ibarat. Nawayi dáslepki báyitlerde payǵambarlıq nurı haqqında sóyler eken, Adam Ata oǵan ul, qalǵanlar aqlıq qatarında bolıp tabıladı deydi hám barlıq múqaddes kitaplarda onıń qásiyetleri bayanlanganligin aytıp otedi. Elshii Akramnin tuwılıwı go'yo ko'kde taǵı bir quyashdıń parlawina uqsatıladı :
Sening tug'mog'ing ravshan aylab jahon, Aningdekki, tuqqay quyosh nogahon.Dástúrge muwapıq, na'tdan keyin qudaydıń aldına barıw tuni tariypi keledi. Nawayi bul bapta payǵambarımızdıń birin-ketin 9 -aspanǵa kóterilgenleri, planetalardıń bul jaǵdaydı kórip, tańlanıwǵa túskeni, aqır-aqıbetde Mákanı joq álemine aylanıw etip, 70 mıń qabat perde kóterilip, Mırzası Aqsha menen diydarlasqanlari procesin kúshli suwretleydi. Olardıń jerge qaytıwları da Falak xalqi hám maloyiklar tárepinen tereń tańlanıw menen baqlanǵanı ayrıqsha kórkem kórkem ónerler jardeminde bayanlanadi:
Falak ahli ichra alolo tushub, Malak xaylig'a sho'ru g'avg'o tushub. Maloik tutub yo'l boshin javq-javq, Tamoshosida borcha ko'nglida shavq. Jamolig'a chun ko'zlarin ochibon, Tabaq nurlar boshig'a sochibon. Anga nur sochmoqqa monand bu Ki, sochqay kishi Bahri Ummong'a suv.
Dástannıń 5- babi " Xamsa" takmili (toliq pitkeriw) jóninde bolıp, Nawayi bul bapta ol jaǵdayda " Xamsa" jazıw háwesi talay ilgeri, Nizamiy hám Dehlaviy " Xamsa" larin oqıp júrgen waqitlarinda aq oyanganligin bayanlaıp, ullı ustazları ruwxınnan jardem so'raydi:
Bu vodiy aro Xizri rohim bo'ling, Qayon yuz ketursam panohim bo'ling. Burundin chu ko'rguzdunguz yorliq,Base yetti sizdin madadkorliq. Kichik erkanimdin bo'lub qoshima, Ulug' muddao soldingiz boshima.
6 -bap sóz tariypi, Nizamiy Ganjaviy hám Xusrav Dehlaviy ushın arnalǵan. Nawayi bul bapta daslep sózge tariyp berer eken, onı óz áhmiyeti menen insan tariyp etken hámme zattan joqarı dep bahalaydı, onı " javhari jon", " obi hayvon" degen sınlar menen maqtaw etedi:
Biyikrak maqom ichra aflokdin, Ne aflokdin, vahmu idrokdin... Bashar zotida javhari jon ham ul, O'luk jismida obi hayvon ham ul.
Nawayi sóz ǵáziynesine iye bolǵanlardıń kemde-kem ushraytuǵını teńi-tayı joq insan retinde Ganjada kútim tapqan zat Nizamiy Ganjaviyni tilge alıp, xatkerlerdiń qáwenderi Atorud (Merkuriy) onıń xızmetshisi bolıp tabıladı deydi. Sonıń menen birge, bul bapta Nizamiy besligine múnásip juwap etken Xusrav Dehlaviy da maqtaw etilip, oǵan sóz mákkarı, ılım hikmet bilgiri dep tariyp beriledi. Sóz avjida Nizamiy quyash bolsa, Dehlaviy Jazıwshı siyaqli bolıp tabıladı dep ataladı :
So'z avjida gar ul mahi xovariy, Bu gar yo'q mahi xovariy, Mushtariy.
7-bap Nizamiy hám Dehlaviydin nazmdag'i dawamlawshıları Nurıddin Abdurahmon Jomiy ushın arnalǵan. Nawayi kitabat (hárip) kórkem óneri jardeminde Jomiydin laqabına belgi etip, onıń nazmini " jom" hám " may" dep tariypleydi jáne bul nazmdan aspanıy-zámiyin eli mastu notavon bolǵanın aytadı :
Dema jom ila mayki, nazmi ravon, Yeru ko'k elin ayladi notavon.
Sonıń menen birge, Nawayi bul bapta Jomiydin ǵázzelu masnaviy janrlarida erisken jetiskenliklerine de toqtalıp ótip, onıń " Xamsa" quramına kiretuǵın dástanların atpa at sanap ótedi:G'azal dardu so'zini, vah-vah, ne dey, Desa masnaviy, Alloh-Alloh, ne dey... Bo'lub jilvagar tab'i ko'zgusida Ki, sabt ayladi "Xamsa" o'trusida... Burun jilva aylab ayon "Tuhfa"si, Berib olam ahliga jon tuhfasi.
Yana "Subha" jon rishtasin tor etib Ki, har muhra bir durri shahvor etib. Chu Yusuf so'zin oshkor aylabon, Zulayho kibi elni zor aylabon. Chekib xoma "Layliyu Majnun" sari, Yuz ofat solib tog'u homun sari. Bu damkim qilib xomasin durfishon, Sikandar hadisidin aytur nishon.
Bul maǵlıwmatlar ádebiyattanıw ilimindegi Jomiydin" Xamsa" jazǵan -jazbalıǵi menen baylanıslı tartıslarǵa da múnásip juwap bola aladı.
Dástannıń 8-babı - " Inoyat quyashı vasfi hám shınlıqqa barar jol bulti tariypinde" dep atalip, bul bapta Nawayi kimde kim baxtu ıǵbal yar bolsa, onıń hámme jumısında jeńis boladı, tiken uslasa ǵumsha, topıraq alsa altın boladı, bulardıń barlıǵı Alladan, sonday eken oǵan shukirlik bildiriw kerek degen pikirlerdi keltirer eken, Alla oǵan poeziya jazıw pazıyletin usınılǵanı ushın oǵan shukirlik aytadı hám nazmnin túrli klass (janr) larinda maba jengenin maqtanısh penen bayanlaydı :
G'azal tarzig'a avval aylab sitez, Jahon ichra soldim ulug' rustaxez. O'qur vaqti ahli salomat muni Ko'rub olam ichra qiyomat kuni... Har asnofi zikri emas sha'nima, Bilur har kishi boqsa devonima.
Sonıń menen birge, Nawayi nazmdagi bul tabıslarına qánaat etpey, ullı múddáhá " Xamsa" jazıw niyetinde ekenin, bul jolda Nizamiy hám Dehlaviylerdin haq niyetli ruhina, Jomiydin ilahiy quwatına " Quran" quran oqıw etip, pátiya oqıyman dep jazadı :
Alarning ravoni pur anvorig'a, Bu birning dog'i quvvati korig'a. Qilib fotiha xatmi ixlos ila, Ko'zum bahrida jismi g'avvos ila.
9 -bap Shax G'oziy Husayn Boyqaro tariypine arnalǵan. Nawayi bul bapta bórttirip aytılǵan gáp kórkem óneri jardeminde Muhammad (s. a. v) payǵambarlar arasında bólek poziciyada bolsa, Sultan Husayn Boyqaro da barlıq shaxlar ishinde sonday mártebede bolıp tabıladı dep jazadı. Sonıń menen birge, onıń janggohdagi sheberligin suwretler eken, dástan mazmunı menen baylanıslı túrde dushpanlarına salıstırǵanda saddi Iskandariydey azap shegedi,eger jáhánde Iskanderdey ullı insandı tabıw kerek bolsa, Sultan Husaynnan basqası mas kelmeydi dep jazadı.
Dástannıń 10 - babı Shaxzada Badiuzzamon Baxadir madhida bolıp tabıladı. Nawayi oǵan oyshıllıq baǵınıń sarvi, dáwir xalqinin shaxzadasi dep tariyp berer eken, zati da, sapası da perishte (perishte) ga uqsawın aytıp, tavze' (bir dawıstı bir neshe ret tákirarlaw ) hám takrir (bir sózdi baytda eki hám odan artıq halda tákirarlaw ) kórkem ónerleri jardeminde onıń bastan -ayaq jaqsılıq hám jaqsı páziyletlerden ibarat ekenligin bayanlaydı :Yig'ib yaxshiliq birla yaxshi qiliq,Qiliqdek boshingdin ayoq yaxshiliq.11-14 baplarda áyyemgi parsı -Iran shaxlarinin tórt siyasiy gruppası : peshdodiylar, kayoniylar, ashkoniylar hám sosoniylar tariyxı haqqında maǵlıwmatlar keltiriledi.
" Saddi Iskandariy" dástanı dúnyadaǵı ullı dastanlardan biri, úsh sahıpqırannıń eń ataqlıı jáhángir Iskandarga arnalǵan bolıp, " Xamsa" dıń juwmaqlawshı dástanı bolıp tabıladı. Shıǵısda ol Iskandar Zulqarnayn (eki shaqlı yamasa kún shıǵıw hám kún batıw húkimdarı ) atı menen ataqlı. Daslep Iskandar teması Firdavsiydin " Shohnoma" dástanında qálemge alınǵan. Keyin Nizamiy Ganjaviy ol haqqında arnawlı " Iskandarnoma" degen dástan jazadı. Xusrav Dehlaviy bul dástanǵa juwap formasında " Oyinayi Iskandariy" shıǵarmasın jazǵan bolsa, Abdurahmon Jomiy óz dástanın " Aqılnomayi Iskandariy" dep ataydi. Alisher Nawayi bolsa bul temanı turkiy tilde qayta islep, óz shıǵarmasına " Saddi Iskandariy" (" Iskender diywali") dep at beredi.

Juwmaqlaw

Islam madenyati korinisleri óz dóretiwshiliklerinde salaflarini biykar etiw, ilgeri putkinley kórilmegen jańalıq jaratılıwna umtılıw emes, bálki ustazlar jaratqan ruwxıy baylıqtı jáne de jetilistiriw, oǵan jańa mazmun beriw, olar izlengen pútin hám ullı Haqıyqattıń jańa hám taza qırların jańalıq ashıw, mazmunıy bayıtıw jolınan barǵanlar. Bul úshek mánisi menen múqaddes dástúr bolıp, islamnìń ilahiy kitabi «Quranı saqıy»den sarchashma aladı. Dehlaviy «Xamsa»si Nizamiyga ájayıp túsindiriw hám odaǵı mazmunlardıń jańasha talqini retinde óziniń de, salafitin da korinisin alemge jaydi. Keyingi XIV- XV ásirler region madeniyati «Xamsa» dástúrı tásirinde rawaj aldı, shayırdıń potencialı hám qabiyleti hesh bolmaǵanda «Xamsa»dıń bir dástanına múnásip juwap jaza biliw menen
ólshenerlik boldı. Bul jáhán madeniyati tariyxında ayrıqsha hádiyse bolıp tabıladı. Turkiy ádebiyatda Polyus hám Aydar Xorezmiylar baslap bergen «xamsachilik» dástúrı óziniń kámalın Alisher Nawayi ijadinda kutip atirgan edi jáne bul qutlı intizarliq jaqsı iygilikli nátiyje berdi. Nizamiy, Ámir Xusrav, Alisher Nawayi madeniyatlari«Xamsa»dıń ruwxıylıq maydanında birlesip, birden-bir ıqlım, birden-bir mánis kásip etdiler. Bul birden-bir mánis pútkil islam region madeniyatinin eń ullı shıńı bolıp tabıladı. Nizamiy hám Ámir Xusravsiz Nawayinı oyda sawlelendiriw etip bolmaǵanı sıyaqlı, Alisher Nawayi dóretiwshilik miyraslarisiz Nizamiy hám Ámir Xusrav kórkem álemin da pútkil kólemi menen qabil etip bolmaydı. Shayır ózi dástanların «zohir júzinden ańız» degen edi.