2-mavzu. Ma’lumotlar bazasi texnologiyasining asosiy funksiyalari. Reja

Ma'lumotlar bazasini loyihalash jarayoni quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1. Axborot-mantiqiy (infologik) loyiha.
2. Axborot tizimi ishlaydigan operatsion muhitga qo'yiladigan talablarni aniqlash.
3. DBMS va boshqa dasturiy vositalarni tanlash.
4. Ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash.
5. Ma'lumotlar bazasini fizik loyihalash.
Operatsion muhitga qo'yiladigan talablarni aniqlash
Tanlov quyidagi ko'rsatkichlarga bog'liq:
• ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarning taxminiy miqdori;
• ma'lumotlar hajmining o'sish dinamikasi;
• ma'lumotlar so'rovlarining tabiati (alohida yozuvlarni, yozuvlar guruhlarini olish va yangilash, individual munosabatlarni qayta ishlash yoki aloqalarni bog'lash);
• so'rovlar turlari bo'yicha ma'lumotlar so'rovlarining intensivligi;
• so'rov turi bo'yicha tizimning javob vaqtiga qo'yiladigan talablar.
Ma'lumotlar bazasi xususiyatlari:
1. Jadvallar va boshqa obyektlarni (domen, indeks, trigger, funksiyalar) aniqlash, qayta belgilash va o‘chirish;
2. Jismoniy ko'rsatkich ma'lumotlarni tashkil etish;
3. Foydalanuvchilarni, rollarni, kirish huquqlarini aniqlash va ma'lumotlar bazasini o'zgartirish orqali ma'lumotlarni ruxsatsiz kirishdan himoya qilish;
4. Ma'lumotlar bazasi jadvalidagi ma'lumotlarni manipulyatsiya qilish, shu jumladan qiymatlarni kiritish, o'zgartirish, o'chirish;
5. Turli jadvallardagi ma'lumotlarni qidirish;
6. Zahira, tiklash, replikatsiya qilishni tashkil etish;
7. Tranzaksiya yaxlitligini qo'llab-quvvatlash;
8. Standart SQL imkoniyatlarini kengaytiruvchi protseduralar va funktsiyalarni qo'llab-quvvatlash.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining asosiy funksiyalari. Ma’lumotlar bilan amal bajarishning ilk tizimlari axborotlarni ishlashning an’anaviy usullariga asoslanib tuzilgan edi. Har bir muayyan holat uchun tashqi foydalanuvchining o‘z mantiqi ishlab chiqiladi. U axborot tuzilmasi, tanlash operatsiyasi, axborotni qo‘shish va yo‘q qilish kabi tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Ma’lumotlar va dastur o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik yuzaga keladi: ma’lumotlarni o‘zgartirishda yo dasturni almashtirish yoki ma’lumotlarni qaytadan buzishga zarur bo‘ladi. Murakkab axborotlarni ishlab chiquvchilar duch kelgan bu va boshqa qiyinchiliklar ma’lumotlar bilan amal bajarish uchun tizimlarga nisbatan standart talablar shakllanishiga olib keldi.
Asosiy talablardan biri - ma’lumotlarning iloji boricha mustaqilligi yoki axborot tuzilmasini fizik tushunchalardan alohida qilish edi. Bunda hamma ma’lumotlar ko‘p foydalanuvchilar kirishi mumkin bo‘lgan holda ba’zi standart ichki tuzilishli qilib saqlanadi. Ma’lumotlar bazasi - axborotlar tizimlarining eng muhim tarkibiy qismi. Oxirgi foydalanuvchi va ma’lumotlar bazasi administratorining ishini yengillashtirish uchun MBBT yaratilgan edi. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi. MBBT dastur va apparat vositalarining murakkab kompleksi bo‘lib, foydalanuvchi shu tufayli faqat ma’lumotlar bazasini mantiqiy tashkil etishnigina tasavvur qiladi. Ma’lumotlar bazasini mantiqiy tashkil etish uni fizik amalga oshirishdan (ya’ni tashkil etish va fayllarni ishlashdan) sezilarli farq qilishi mumkin. Foydalanuvchilarning ixtiyorida talablar tili bo‘lib ular yordamida foydalanuvchilar ma’lumotlarni tanlashi va o‘zgartirishi mumkin. Mantiqiy tuzilishni fizik (jismoniy)dan ajratish axborotlarning taqdim etishning bir qancha bosqichlari paydo bo‘lishiga olib keldi. Natijada turli bosqichlardagi ancha murakkab dasturiy ta’minlash yuzaga keldi. Eng yuqori bosqichda talablar tili avvaliga biror oraliq prosedura tiliga uzatiladi. Bu prosedura tili yordamida keyinchalik tanlash va boshqa amallar bajarish operatsiyalar bajariladi. Prosedura tili o‘z navbatida bevosita bajarish uchun mashina tiliga tkaziladi.
Axborotlarni taqdim etish bos-qichida aloqalarni saqlash va tashkil etishning barcha xususiyatlarini hisobga olish zarur. Bu ma’lumotlarga samarali assotsiativ kirishni ta’minlash uchun kerak. Qidirish ishonchli bo‘lishi uchun kesishuvchi aloqalar va invertatsiyalashgan ro‘yxatlar (yoki kataloglar) uchun ko‘rsatkichlar to‘plami kabi mexanizmlarni tizimga kiritish lozim. Yuqorida ishonch hosil qilganimizdek, bu xotiralarning qo‘shimcha sarflanish, tanlash va xizmat ko‘rsatish vaqtining ko‘payishini talab qiladi. Bundan tashqari, tuzilmalarni qayta tashkil etish xato qilish xususiyatiga ega bo‘lgan dasturlar bilan bajariladi. Tizimli dasturlar foydalanuvchilarga oson bo‘lmaganligi sababli, bunday xatolarni faqat ancha mehnat talab qiladigan, ma’lumotlarni tasdiqlash operatsiyalari orqaligina aniqlash mumkin. Bu turlixilaxborot tuzilmalarini samarali ta’minlaydigan tizimlarni loyihalashni qiyinlashtiradi. Bu qiyinchiliklarni yengish uchun zamonaviy MBBTlar quyidagi talablarni ta’minlashi lozim:  ma’lumotlarning mustaqilligi;  talablarning kuchli tili;  javob (sado berish)ning qisqa vaqti;  ma’lumotlar va kataloglarni qayta tashkil etishni qisqartirish yoki ulardan voz kechish. Ma’lumotlarning mustaqilligi - MBBTga asosiy talab, talablarning kuchli tili esa foydalanuvchining talablarini qondirishning muhim shartidir. Bu tillar assotsiativ manzillashtirish va ma’lumotlar to‘plami bilan amallar bajarish vositalariga ega. Bu esa o‘z navbatida kompyuterlar yangi qurilmalarining ichida ulardan samarali foydalanishga sharoit yaratadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi.
Bu quyidagilarga imkon beruvchi dasturiy vositalarning to‘plamidir. a)foydalanuchilarni ma’lumotlarni aniqlash va amallar bajarish tili vositalari bilan ta’minlash. Bunday vositalarga ma’lumotlarni aniqlash tili (MAT) va ma’lumotlar bilan amallar bajarish(MABT) kiradi. Ma’lumotlar tili atamasi aytib o‘tilganlarining har ikkalasini yoki ulardan birini anglatadi. Ma’lumotlar so‘zi ma’lumotlar tilini C++, Paskal va h.k. kabi tillar turidan farqlaydi. Lekin ma’lumotlar tili universal tilga, masalan C++, Paskalga kiritilishi mumkin. Bunday hoda dasturlashning universal tili va ma’lumotlar tili tegishli ravishda (kirituvchi) til va ma’lumotlarning tilosti deb ataladi. b)foydalanuvchi ma’lumotlarining modelini qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash.
Ma’lumotlar modeli - ba’zi ilovaga tegishli fizik ma’lumotlarning mantiqiy taqdim etilishini aniqlash vositasidir. c)aniqlash, yaratish va mantiqiy ma’lumotlar bilan amallar bajarish (ya’ni tanlash, yangilash, kiritish va yo‘q qilish)ga imkon beruvchi MAT va MABT funksiyalarini amalga oshiruvchi dasturlarni ta’minlash. d) ma’lumotlaring himoyasi va yaxlitligini ta’minlash. Tizimdan foydalanish faqat shunga huquqi (himoyasi) bo‘lgan foydalanuvchigagina ruxsat etiladi. Foydalanuvchilar ma’lumotlar ustida operatsiya bajarayotganlarida saqlanayotgan ma’lumotlarning muvofiqliligi (yaxlitligi) ta’minlanadi. Gap shundaki, MBBT ko‘plab foydalanuvchilar ishi kollektiv rejimida ta’minlashga mo‘ljallanadi. Kollektiv rejimida umumiy fizik ma’lumotlardan foydalanish mumkin. Bu turli foydalanuvchilarning ishida aynan bir xil ma’lumotlarning muvofiqligini ta’minlashni talab qiladi. Nomuvofilikning tipik misoli bir vaqtdagi modifikatsiyalarni noto‘g‘ri boshqarishda yuzaga keladi. Uzgatirishlarda yo‘qotib qo‘yish va noto‘g‘ri axborot berish kabi muammolar quyida (himoyalash va yaxlitlashga bag‘ishlangan bo‘limlarda) ko‘rib chiqiladi. Mavjud bo‘lganidan ko‘p mahsulot sotish yoki bir o‘rniga bir nechta bilet sotishlar bunga misol bo‘ladi. Yaxshi MBBT ma’lumotlar bazasidan foydalanishda ehtimol tutilgan nomuvofiqliklarni nazorat qilish mexanizmini ta’minlashi lozim.
MBBT o‘z tasniflanishining muhim belgilaridan biri bo‘lgan ma’lumotlar modeli turlaridan birini (tarmoqli, iyerarxik yoki relyatsion) ta’minlaydi. MBBT ma’lumotlar bazalarining ko‘p maqsadli tavsifini, ma’lumotlarni himoyalash va qayta tiklashni amalga oshiradi. Rivojlangan muloqot vositalari va yuqori darajali talablar tilining mavjudligi MBBTni oxirgi foydalanuvchi uchun oson vositaga aylantiradi.
MBBTning asosiy vositalari quyidagilar:  ma’lumotlar bazalari tuzilmalariga topshiriq berish (tasvirlash) vositalari;  ma’lumotlarni kiritish, ko‘rish va muloqotlar rejimida ishlashga mo‘ljallangan ekran shakllarini loyihalash vositalari;  berilgan sharoitlarda ma’lumotlarni tanlash uchun talablar yaratish, shuningdek, ularni ishlash bo‘yicha operatsiyalar bajarish vositalari;  foydalanuvchiga qulay ko‘rinishda ishlov natijalarini bosmaga chiqarish uchun ma’lumotlar bazasidan hisobot yaratish vositalari;  til vositalari - makroslar, qurilgan algoritmik til (Dbase, Visual Basic yoki boshalar), talablar tili (QBE- Query Example, SQL) va h.k. Ular ma’lumotlarni ishlashning nostandart algoritmlarini, shuningdek foydalanuvchi topshiriqlaridagi voqealarni ishlash proseduralarini bajarish uchun qo‘llaniladi. Ma’lumotlar bazalari bilan ishlash turli opera-siyalarini yagona texnologik jarayonga birlashtirishga imkon beruvchi foydalanuvchi ilovalarini yaratish vositalari (ilovalar generatorlari, menyu va ilovalarni boshqarish panellarining vositalari). Tashqi xotirada ma’lumotlarni bevosita boshqarilishi Tashkilot boshqaruv tizimining axborot jihatlari deganda, axborot harakatlanishi va qayta shakllanish jarayoni sifatida boshqaruvni aks ettiruvchi, boshqaruv tizimining vazifaviy ish strukturasini tashkil etuvchi bloklar to‘plami deb tasavvur qilish mumkin(1-rasm). Tizimning boshqaruv qismidagi qayta hosil bo‘lish predmeti - bu boshlang‘ich axborotdir. Yuqori darajadagi boshqaruv bloki va tashqi muhit bloki bayon etilayotgan boshqaruv tizimiga kirmaydi va unga nisbatan ichki hisoblanadi. Shuningdek, obyektni boshqarish jarayonini ifodalovchi ichki tizimidagi axboort oqimi paydo bo‘ladi. a1 va a2 kanallari bo‘yicha o‘tadigan axborot oqimi ko‘rib chiqilayotgan tizim va yuqori darajadagi tizim o‘rtasidagi bo‘ysinuvchanlik munosabatini ifodalaydi. a1 axborot oqimi ko‘rib chiqilayotgan tizimga ta’sir ko‘rsatuvchi ma’muriy – buyruq (ko‘rsatmali) axborotlarining majmuini ifoda etadi. a2 aloqa kanali bu tashkilot boshqarish tizimining boshqaruvchi qismi a1 kirishiga qanday ta’sir ko‘rsatganligi to‘g‘risidagi axborotni tashuvchi teskari aloqa kanali sanaladi. Agar tashkilotning boshqaruv tizimi boshqaruvning yuqori darajadagi buyruqlarini hech bir kamchiliksiz bajarsa, u holda a2 ning chiqish joyida a1 ning kirish joyidagi ot umuman bo‘lmaydi(bu a1 va a2 axborotlari bir xil degani).
Tashqi muhit va boshqaruv tizimi o‘rtasidagi axborot almashinuvi chizmada b1 kirishi va b2 chiqishi bilan tasvirlangan. Ular gorizantal axborot aloqalari sanalib, tizim faoliyati uchun muhim bo‘lgan o‘sha tartibdagi tizimlar va boshqa axborot manbalari bilan ko‘rib chiqilayotgan boshqaruv tizimining o‘zaro munosabatlarini modellashtiradi. Tizim faoliyati uchun muhim sanalgan axborot manbalariga savdo, maorif, banklar, soliq inspeksiyasi kabilarni kiritish mumkin. Mazkur tizim jarayonida boshqarib bo‘lmaydigan turli xil ta’sirlar yuzaga keladi: f kiritish boshqariladigan obyektga tashqi muhitning boshqarib bo‘lmaydigan ta’sirlarini modellashtiradi.
Boshqaruv tizimini ko‘rib chiqishni boshqariladigan obyektdan boshlaymiz. Resurslarga ega bo‘lgan holda boshqaruv obyektlari vaqt sarflash va resurslarning qayta hosil bo‘lishi bilan bog‘liq ishlab chiqarish jarayoning amalga oshirish natijasida m2 ning ayrim samaralari to‘plamini chiqishga yo‘naltiradi. g1 kirish va g2 chiqish holati, tashqi muhit bayon etuvchi sharoitlar xaqidagi, yuqori organlar tomonidan qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi axborotlar boshqaruv blokiga kelib tushadi.
Axborot bloki unga kiritilgan dasturga muvofiq boshqaruvchi obyekt holatini qayd etadi, axborotni to‘plash va ro‘yxatga olishni, uni oldindan qayta ishlashni, jumladan, tasniflash, guruhlash, ma’lumot berish kabi bir qator elementar mantiqiy va hisoblash operatsiyalarini amalga oshiradi. Boshqaruv bloki axborotlarni qayta ishlaydi va ayrim jo‘natiladigan axborotlar oqimini natijalovchi oqimga aylantiradi, boshqariladigan obyekt kirishiga ta’sir bilan bog‘liq bir qator qarorlarni ishlab chiqadi va o‘rta muhit hamda yuqori darajadagi boshqaruv bloklari bilan o‘zaro harakat qiladi. Bunda boshqaruv bloki boshqaruv obyekti, tashqi muhit va yuqori boshqaruv darajasidan kelgan axborotlardan foydalanadi. Meyorida ishlashdan chetlangan hollar ro‘y berganda boshqaruv bloki chetlanganlikni bartaraf etish maqsadida qaror qabul qiladi va tegishli chorani tanlaydi. Boshqaruv bloki ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab chiqish uchun xotira(unga mutaxassislar xotirasi, elektron xotirani kiritish mumkin) va boshqaruv mezoniga ega(mezon bo‘yicha 72 boshqariluvchi obyekt ko‘rsatkichlarining yaxshilangani yoki yomonlashuvi aniqlanadi).
Ta’sir ko‘rsatish bloki shunday vosita sanaladiki, uning yordamida boshqaruv bloki kerakli foydali samaraga erishish maqsadida boshqaruv bloki boshqariladigan obyekt kirishiga ta’sir ko‘rsatadi. Boshqaruv bloki yuqori darajada a2 aloqa kanali bo‘ylab ko‘rib chi-qilayotgan tizim holati to‘g‘risida axborot oladi, ayrim qarorlar qirralarini(spektrini) ishlab chiqadi va a1 aloqa kanali bo‘yicha boshqaruv blokiga kerakli ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sir ko‘rib chiqilayotgan tizim faoliyati algoritmida ko‘rsatkichlar hisoboti tartibida, boshqariladigan obyekt ishini baholaydigan mezonlarda ayrim o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. a2 b2 b1 a1 h1 h2 i g1 h3 g g2 e m1 f m2 Moddiy oqimlar Axborot oqimlari 4.1- rasm. Boshqaruv tizimining faoliyat ko‘rsatish tarkibi "Tashqi muhit" bloki Yuqori darajadagi boshqaruv bloki Mezonlar Ta’sir etuvchi blok Boshqaruv bloki Axborotlar bloki Boshqariladigan obyekt 73 Tashqi muhit bloki tashqi muhitning ko‘plab elementlaridan iborat bo‘lib qandaydir ma’noda mazkur tizim yoki uning boshqariluvchi obyekti bilan o‘zaro harakatlana oladi. Boshqaruv bloki tashqi muhit axborotlari asosida muhitning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan holatini bashoratlashda va boshqariladigan obyektga ta’sir ko‘rsatishda, shuningdek boshqaruv tizimining o‘zidagi funksional bloklar o‘rtasida o‘zaro ta’sirni yuzaga keltirishda bunday bashoratlarni hisobga olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shunday qilib, boshqaruv shakl nuqtai-nazaridan axborot jarayonini ifodalaydi. Boshqaruv mohiyati esa boshqaruv tizimidagi olingan barcha axborotni qayta ishlash, qarorlar qabul qilish hamda boshqariladigan ta’sir ko‘rinishida boshqaruv obyektlariga natijaviy axborotlarni berishdan iborat. Boshqaruv obyektiga boshqariladigan ta’sir ko‘rsatishni ishlab chiqish ko‘rsatilgan. Qarorlarni amalga oshirish odamlar(ishlash) va mashinalar(mashina harakati) tomonidan bajariladi. Qayd etish lozimki, harakatlar boshqaruvga oid emas. Bu mehnat jarayonini bajarish yoki mashinalar bajaradigan harakatlardir. Boshqaruvni amalga oshirish jarayonini axborot ma’nosida quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: Oi(t) in(t) A inp inp iyk Oi(t+1) (1) bunda: Oi(t) - i- boshqariluvchi obyektning t - vaqtdagi holati; in(t) – i–boshqariluvchi obyektning t – vaqtdagi holatini aks ettiruvchi axboroti; A – in(t) axborot asosida i – obyekt uchun shakllangan boshqaruv vazifasining hisob-kitob algoritmi; inp – i – obyektni boshqarishdagi qarorlar qabul qilish uchun kerakli axborotlar (t vaqtidagi boshqaruvchi ta’sir); Oi(t+1) – boshqaruvchi ta’sir amalga oshirilgandan so‘ng (t+1) vaqtdagi i – boshqariluvchi obyekt holati. Keltirilgan formula boshqaruv jarayonini ta’minlovchi axborot tizimi tavsifi, tarkibi va tashkil etish ketma-ketligini belgilab beradi. Quyidagi uchta asosiy boshqaruv darajasi farqlanadi. Yuqori daraja tizimning kattaroq yoki kichikroq ma’lum bir istiqbolga mo‘ljallangan asosiy yo‘lini (rejalashtirish konturini) belgilab beradi. Tashqi Ichki 74 Axborot 4.2 - rasm. Boshqaruvchi ta’sir ko‘rsatishni ishlab chiqish chizmasi O‘rta darajada berilgan strategik yo‘nalishni amalga oshiruvchi tarkibi shakllanadi yoki ko‘rinishini o‘zgartiradi(tashkil etish konturi). Quyi darajada yuzaga kelgan og‘ishlarni bartaraf etgan holda, tizimning tegishli rejimda bo‘la olishini ta’minlaydi. Mazkur modelda boshqaruvchi qism va boshqaruv obyektining o‘zaro aloqasi aniq nomoyon bo‘ladi. Ular uch xil ko‘rinishdagi buyruq oladi, ya’ni: hech bir ko‘rsatmasiz bajariladigan dastur; ma’lum bir ehtimoliy voqealar sodir bo‘lgan hollarda bajariladigan tashkiliy qoidalar; atrof–muhitning taxminiy ta’siri va tizim faoliyatining meyoriy rejimdan chalg‘ish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruv buyruqlari. Quyida to‘liq boshqaruv davri faoliyatining amaliy mohiyatini ko‘rib chiqamiz. 1.Bashoratlash - bu tashqi muhitning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan holatini, boshqariladigan obyektning o‘zini tutishini aniqlash maqsadida ma’lumotlarni qayta ishlash hamda ular har birining ehtimolligini baholashdan iborat. 2.Rejalashtirish – bu tizimning kelajakdagi orzu qilingan holatini ishlab chiqish(rejali modelini ishlab chiqish) va ushbu holatga erishish uchun mablag‘larni taqsimlashga nisbatan qarorlar qabul qilishdan iborat. Rejalashtirish maqsad va mezonlarni tanlashni o‘z ichiga oladi. Boshqaruv obyekti holati to‘g‘risidagi axborotlarni yig‘ish, shuningdek meyoriy va reja xujjatlarini yig‘ish hamda saqlash Axborotni tahlil etish va qayta ishlash Qarorlar qabul qilish Obyektga boshqaruvchi ta’sir ko‘rsatish Qarorlarni amalga oshirish (obyekt holatining o‘zgarishi) 75 Shu maqsad va mezonga nisbatan boshqaruv samaradorligi baholanadi. 3.Dasturlash rejasini amalga oshirish, ya’ni tizim faoliyatining algo-ritmini ishlab chiqish uchun boshqariladigan harakatlar ketma– ketligi hamda o‘zaro aloqasini bayon etuvchi dasturlarni ishlab chiqishdan iborat. 4.Tashkil etish – mustahkam (bardoshli) obyektlar yoki jarayonlar tuzilmasini o‘zgartirishi yoki ko‘rishdan, ya’ni ma’lum bir holatlarida bosh-qariladigan obyektlar faoliyatini reglamentlashtirishda foydalanila-digan u yoki bu qoida, prosedura, usul, algoritmlarini belgilash yoki o‘zgartirish demakdir. 5.Meyorlashtirish - tizimning xususiyatlarini ifodalovchi statistik ma’lumotlarni doimiy ravishda yig‘ish va ular asosida tizimning bir meyorda faoliyat ko‘rsatishini ta’minlab turish. 6.Hisobga olish boshqariladigan obyekt va tashqi muhit parametrlari majmuini qayd etishdan iborat. U yana keladigan ma’lumotlarni dastlab qayta ishlash, jumladan, tasniflash, guruhlash va hokazo arifmetik hamda mantiqiy operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. 7.Nazorat qilish – boshqariladigan obyektlarning meyorida ishlashidan chalg‘ishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar mazmunini aniqlashdan iborat. 8.Boshqarish – tasodifiy ta’sirlar sababli tizim ishining me’yoriy rejasidan chetlashishini bartaraf etish maqsadida qaror qabul qilish, ya’ni qayta aloqa asosida tuzatish, olinadigan samaraning sifat va miqdor o‘lchovlari o‘zgarishiga ko‘ra boshqariluvchi obyektga ta’sir ko‘rsatishidir. 9.Tahlil – tizimning joriy holatini o‘rganishda ish samaradorligini oshirish uchun uning imkoniyatlarini tahlil etishdan iborat. Tezkor xotirani buferli boshqarish Operatsion tizim kompyuter ishga tushurilishi bilan yuklanuvchi dastur bо’lib, bu dastur foydalanuvchiga shaxsiy kompyuter bilan muloqot qilish vositasi bо’lib xizmat qiladi, uning barcha qurilmalari ishini boshqarish imkonini beradi. Operatsion tizim yordamida tezkor xotiradan foydalanish, disklardagi ma’lumotlarni о’qish, yoki axborotlarni disketlarga yozish, amaliy dasturlarni ishga tushurish va 76 shu kabi turli ishlarni amalga oshiradi. Bundan tashqari quyidagi ishlarni ham amalga oshiradi:  disketlarni turli xilda formatlash;  disketlarda fayllarning joylashish jadvalini tashkil etish, ularni joylashtirish ishlarini, masalan nusxa olish jarayonlarini kuraylik . Nusxa olish dasturi ishi vaqtida bir necha о’nlab maxsus vaziyatlarga duch kelinishi mumkin, masalan axborotlarni о’qish yoki yozishdaga xatolik (disketdagi kerakli axborot joylashgan ba’zi yо’llarning ishdan chiqishi), disk yurituvchilarning ishga tayyor emasligi, (disk о’z о’rnida emas), nusxa olinayotgan fayl uchun diskda joy yо’qligi va h.k. Ana shu vaziyatlardan chiqish ishlarini bajarish va foydalanuvchiga bu xaqida kerakli xabar berib borishi kerak. Shunday qilib, operatsion tizimning asosiy vazifasi foydalanuvchini uning bajarishi va umuman bilishi ham kerak bо’lmagan ana shu zerikarli xamda juda murakkab ishlardan xolis etish, kompyuter bilan muloqot qilishda qulayliklar yaratishdir. Axborot almashuv tizimlari. Axborot almashuv tizimi xizmat ko‘rsatishning yangi turi hisoblanib, elektron xotiralar orqali ma’lumot almashish jarayonini avtomatlashtirilgan holda amalga oshiradi. Foydalanuvchi harflar dastasi, displey, bosgich va boshqa qurilmalar yordamida matnli ma’lumotlarni uzatadi va qabul qiladi. Bunda matnlar turli muharrirlar yordamida tahrirlanishi mumkin. Tegishli ma’lumotlar bilan bog‘lanishda maxsus qoida va qurilmalar ishtirok etadi. Bu jarayon interfeys buferi, xotira buferi va ma’lumotlarni uzatish apparati orqali boshqariladi (1.30-rasm). Teletekst tizimida har bir xabar 2400 bitG‘sek tezlikda uzatiladi. A4 o‘lchamli qog‘ozlarda 1500 belgi joylashadi. Har bir belgi 8- razryadli raqamlar bilan shifrlanadi va sahifa 5 sek. ichida uzatiladi. 4.3-rasm. Teletekst tizimining tuzilishi Kompyutеr Muxarrir Xarflar dastasi Xotira Xotira bufеri Ma'lumotlarni Bosgich uzatish apparati Teletekst tizimi matnli ma’lumotlarni televizor signallari bilan bir qatorda uzatishga mo‘ljallangan. Har bir televizion signal o‘rtasida ma’lum bir vaqt bo‘sh qoladi. Ana shu vaqt oralig‘ida 36 KbitG‘sek tezlikda tegishli ma’lumotlar uzatiladi. Telemarkazda kelayotgan ma’lumotlar ajratiladi va yuborilayotgan xabar vaqt oralig‘ida qayta takrorlanadi. 4.4 -rasmda teletekst tizimining ko‘rinishi tasvirlangan. 4.4-rasm. Teletekst tizimining tuzilishi Matn ko‘rilayotgan vaqtda televizor tasvirlari ko‘rinmaydi. Teletekst tizimi yordamida oynoma va ro‘znomalardan olingan maqolalar uzatilishi mumkin.  Ma’lumotlar almashuvi - WINDOWS dasturlararo ma’lumotlar almashuviga ega. Bu maxsus Clipboard (ma’lumotlar buferi), yoki DDE (ma’lumotlarning dinamik almashinuvi , ya’ni boshqa dastur natijalaridan foydalanish), yoki OLE (ma’lumotlarni ulash yoki bog‘lash) yordamida amalga oshiriladi.  Clipboard Viewer - buferdagi ma’lumotlarni kо’rish  FAR Manager, keyinchalik FAR, dasturining muallifi — Yevgeniy Roshal (Rossiya). Ushbu dasturning interfeysi NC juda о’xshash bо’lib, lekin faqatgina Windows tizimida ishlash uchun mо’ljallangan. FAR dasturi maxsus dastur-kliyent FTP bilan ishlashga mо’ljallangan va tekst redaktori bevosita buferdagi ma’lumotlarni о’qiy olish imkoniga ega. Kataloglarga qо’shimcha izoxlar berish imkoni ham mavjud.  Bu dastur fayllar va direktoriyalar bilan asosiy amallarni: qidirish, nusxa kо’chirish, qayta nomlash,о’chirish kabilarni soddaroq,qulayroq va yaqqol bajaradi.  Shunday qilib,FAR operatsion tizim vazifalarni bajaradi va uning imkoniyatlarini kengaytiradi.Operatsion tizimning buyruqlari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri FAR dan chiqmasdan turib ishlash mumkin. Tranzaktsiya bilan boshqarish Xarflar dastasi Xarflar dastasi Harflar dastasi Harflar dastasi Tеlеvizor Yuqori chastotali blok v 78 Tranzaktsiya – bu qaralayotgan MBBT MB ustida ketma-ket operatsiyalarni bajararishidir, ya’ni ma’lumotlar bilan monipulyatsiya qilib ketma-ket operatsiyalar yordamida MBBTga ta’sir etishdir. Tranzaktsiya ma’lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir butun holatga o‘tkazadi, yoki agar ma’lum sababga ko‘ra tranzaktsiyaning biror holati bajarilmaydigan bo‘lsa yoki tizimda biror xatolik yuz bersa, ma’lumotlar bazasi boshlang‘ich holatiga qaytadi. MBning mantiqiy butunligini quvvatlash uchun tranzaktsiya tushunchasi kerak. Kommunikatsiya texnologiyalari komponenti. Kommunikatsiya - signalning uzatuvchidan qabul qiluvchiga biror vosita orqali uzatilishidir. Signal esa о’z navbatida ma’lumot va axborotdan tashkil topgan xabardir. Signal albatta biror bir aloqa vositasi yordamida uzatiladi. 4.5-rasm. Signal uzatishning umumiy turi Signal uzatish turlari: a) xavo orqali; b) sim orqali. Yuboruvchi va qabul qiluvchi о’rtasida signal tashuvchi har qanday narsa aloqa vositasi hisoblanishi mumkin. Insonlar sо’zlashganda, gapirayotgan kishi (yuboruvchi) signallarni yuborishda aloqa vositasi sifatida havodan foydalanadi. Telekommunikatsiyada esa yuboruvchi signallarni uzatishda kabel singari aloqa vositalaridan foydalanadi. Ma’lumotlarni saqlash. Ma’lumotlar kompyuter qurilmalari va dasturlari manipulyatsiyasi va kommunikatsiyalarda uzatilish uchun aynan bir shaklda ifodalanishi zarur. Ma’lumotlarning ikki turdagi ifodasini ajratishimiz mumkin: fizik ifodasi va mantiqiy ifodasi. Ma’lumotlarning mantiqiy ifodasi. Tizim dasturlari va amalliy dasturlar ma’lumotlarning mantiqiy ifodasi bilan ishlaydi. Operatsion tizim nuqtai nazaridan ma’lumotlar fayllar, fayllar turi va papkalar shaklida ifodalangan. Ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimining nuqtai nazaridan ma’lumotlar bazasi, jadval va qator orqali ifodalangan. Ma’lumotlar odatda operatsion tizimning yoki ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimining mantiqiy ma’lumotlar tuzilmasi shaklida saqlanadi. Har qanday ma’lumotlar tuzilmasi ma’lumotlar Uzatuvchi Signal Qabul qiluvchi 79 elementidan iborat. Ma’lumotlar elementi ma’lumotlarning о’zidan ya’ni tuzilmasi qiymatlaridan iborat. Har qanday ma’lumot tipga ega. Jurnallashtirish. MBBT ga bo‘lgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada ma’lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma’lumotlarning ishonchli saqlanishi deganda har qanday apparatli yoki dasturli to‘tab qolishdan (sboydan) keyin MBBT MBning oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Odatda apparatli to‘xtab qolish holati ikki xil bo‘ladi: yengil to‘xtab qolish, ya’ni bunda kompyuter ishlashi kutilmaganda to‘xtashi (masalan, elektr toki manbaining o‘chishi), ikkinchisi qattiq to‘xtab qolish, bu tashqi xotirada ma’lumotlarning yo‘qolib ketishi bilan xarakterlanadi. Dasturli to‘xtab qolishlarga quyidagilarni keltirishi mumkin: MBBTning to‘satdan buzilishi bilan ishni tugatishi (dastur xatosi bo‘yicha yoki qaysidir apparatning to‘xtab qolishi natijasida) yoki foydalanuvchi dasturining avariya bilan tugallanishi bo‘lib natijada ayrim tranzaktsiyalar tugallanmasdan qoladi. Har qanday holda ham MB qayta tiklash uchun qo‘shimcha ma’lumotlarni joylashtirish kerak. Boshqacha qilib aytganda MB da ma’lumotlarning butunligini saqlash uchun saqlanadigan ma’lumotlarning to‘liqligi talab qilinadi. Ma’lumotlarning ishlatilayotgan qismi qayta tiklanishi uchun alohida ishonchli saqlanishi lozim. Bunda to‘liq ma’lumotlarni quvatlash uchun keng tarqalgan usullardan biri MB ning o‘zgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi. Jurnal – MBning asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi va va u barcha rivojdagi MBBT da “jurnal zapisi utverjdeniy” (pratakol Write Ahead Log - WAL ) deb nomlanadi. Qattiq to‘xtab qolishdan keyin MBni qayta tiklash uchun jurnal va MBning arxiv nusxasi ishlatiladi. Arxiv nusxa - bu MBning to‘liq nusxasi bo‘lib, jurnalni to‘ldirish momentidan boshlanadi. Ma’lumotlar bazalari tillarini qо’llash Ma’lumotlar bazasi dunyosi tobora yagona bo‘lib bormoqda. Bu jarayon har xil kompyuter muxitlarida faoliyat ko‘rsatuvchi axborot tizimlarini yaratishda qo‘llanuvchi yagona standart til yaratishni talab qildi. Standart til bir buyruqlar to‘plamini bilgan foydalanuvchilarga ularni shaxsiy kompyuter tarmoq ishchi stantsiyasi yoki kompyuterda 80 ishlashlaridan qat’iy nazar ma’lumotni yaratish, izlash va uzatishga imkon beradi. Ma’lumotlar bazalari uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchi eng katta kompaniy. Oracle 1977 yilda AQShda yaratilgan bo‘lib, bosh qarorgohi Redvud (Kaliforniya)da joylashgan. Kompaniya tarixan o‘zining ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarining faoliyati uchun ishchi stansiyalari asosida server platformalarini yaratishga qaratilgan. Oracle kompaniyasining relyasion ma’lumotlar bazasi keyinchalik soha standartiga aylangan SQL tilini qo‘llovchi birinchi ma’lumotlar bazasi bo‘lgan. Kompaniya baza kompyuterlari, ishchi stansiyalari va shaxsiy kompyuterlar, ularni tarmoqqa qo‘shish, axborot resurslarini yaratish va taqdim etish uchun dasturiy ta’minotni ishlab chiqaradi. Ikki xil SQL mavjud: Interaktiv va Joylashtirilgan. Ko‘p xollarda ikkala forma bir xil ishlaydi, lekin ikki xil foydalaniladi: Interaktiv SQL ma’lumotlar bazasi o‘zida faoliyat ko‘rsatadi va bo‘yurtmachi foydalanishi uchun chiqish xosil qilish uchun ishlatiladi. SQL bu formasida, siz buyruq kiritsangiz, u darov bajariladi, va siz darxol natijani(agar u mavjud bo‘lsa) ko‘rishingiz mumkin. Joylashtirilgan SQL boshqa tilda yaratilgan dasturga joylashtirilgan SQL buyruqlardan iborat. SQL Interaktiv, va joylashtirilgan formalarida ko‘p sonli guruxlar yoki subbo‘limlar mavjud. Ular ANSI tomonidan e’tiborga olingan va kontseptual darajada foydali, lekin ko‘pchilik SQL dasturlar ularni alohida qayta ishlamaydi, shuning uchun ular aslida SQL buyruqlarining funktsional kategoriyalaridir. Relyatsion MBBT asosiy komponentalari MBBT quyidagi komponentalar tashkil topadi:  Jadvallar;  Sо’rovlar;  Formalar;  Hisobotlar;  Boshqaruvchi dasturlar. 81 4.6-rasm.Relyatsion ma’lumotlar bazasiga doir misol Tarkibiga mualliflar, kitoblar va ularni joylashish jadvallari va bu jadvallar orasidagi bog‘lanish о’rnatilgan ma’lumotlar bazasi yarating. Jadvallar quyidagi sxemalar bilan berilgan:  Mualliflar (muallif_kodi, familiyasi, ismi, sharifi) ;  Kitoblar (kitob kodi, nomi, kitob muallifi, ismi, sharifi);  О’rni (о’rin kodi, kitob nomi, shkaf №, polka №). 4.7-rasm. Shaxsiy ma’lumot baza tizimi 4.8-rasm. MBBT uch bо’g‘inli tizimi 82 4.9-rasm MBBT uch bо’g‘inli tizimi Zamonaviy MBBTni tipik tashkil qilish Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin. MBBT quyidagi vazifalarni bajaradi:  MB da joylashgan ma’lumotlarni ko‘rish;  MB ga yangi yozuvlarni kiritish;  MB yozuvlarini tahrirlash;  MB dan tegishli hisobotlarni olish;  MB yozuvlaridan nusxa olish va boshqalar.  MBBT da asosan quyidagi ish mexanizmlari eng ko‘p ishlatiladi:  yangi kiritilgan qiymatlarni o‘z formatiga muvofiq tarzda xotirada jismoniy joylashtirish mexanizmi; 83  so‘ralgan ma’lumotlarni izlash mexanizmi;  bir vaqtning o‘zida bir necha foydalanuvchilarning turli xil so‘rovlariga tezda bir vaqtning o‘zida mutanosib tarzda javob berish mexanizmi;  ruxsat berilmagan kirishlar va nomutanosib o‘zgartirishlarda himoyalash usullari mexanizmi;  MB ni ishchi holatda doimo saqlash va MBBT ning boshqa ko‘pgina xizmatlari.  Zamonaviy MBBT lari quyidagi talablarni ta’minlashi lozim:  ma’lumotlarning mustaqilligi;  talablarning kuchli tili;  javob (sado berish)ning qisqa vaqti;  ma’lumotlar va kataloglarni qayta tashkil etishni qisqartirish yoki ulardan voz kechish. MBBT da ma’lumotlarning mustaqilligi asosiy, talablarning kuchli tili esa foydalanuvchining talablarini qondirishning muhim shartidir. Bu tillar assotsiativ manzillashtirish va ma’lumotlar to‘plami bilan amallar bajarish vositalariga ega. Bu esa o‘z navbatida kompyuterlar yangi qurilmalarining ichida ulardan samarali foydalanishga sharoit yaratadi. MBBT alohida olingan modullardan tashkil topgan: MB ni boshqarish bloki - disklardagi ma’lumotlar bilan foydalanuvchi dasturi va tizimning so‘rovi (guery) orasidagi interfeysni aniqlaydi. Fayl menedjeri - ma’lumotlar tuzilmasi bilan disklar o‘rtasidagi boglanishni boshqaradi. Prekompilyator DML (Data Manipulation Language) - ma’lumotlar bilan manipulyatsiya qiladigan til bo‘lib, u quyidagi operatsiyalarga javob beradi: 1.MB dan ma’lumotlarni ajratib olish. 2.MB ga ma’lumotlarni kiritish. 3.MB dan ma’lumotlarni olib tashlash. 4.MB ni modifikatsiya (o‘zgartirish) qilish. Kompilyator DDL (Data Definition Language) - MB tilini, uning tuzilmasini va tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi. Ma’lumotlar bazasini tashkil etish uchun mavjud yondoshuvlar 84 Asosiy bosqich ishning tugallovchi bosqichi bo‘ladi va har xil hisobot shakllarini olish bilan bog‘liq. Uni bajarish uchun «moddiy boyliklarning qaydnomasi», «Aylanish qaydnomasi» va «Hisobotlar» menyusi modulidan foydalaniladi. Ko‘pgina firmalar dasturlarni ikki variantda: mahalliy va tarmoqli ishlab chiqaradilar. Ta’kidlash kerakki, tarmoqli variantlar ancha murakkab va qimmat. Buxgalteriya vazifalari ana’anaviy majmuasining tarkibi yangi boshqaruv, savdo va tahliliy modullarini yaratilishi hisobiga kengaytirilishi mumkin. Bunda asosiy tamoyillarga rioya qilish zarur – ADP lar o‘zaro axborotli bog‘langan bo‘lishlari kerak. Bu faqat ADPlarning butun majmuasini bitta firmadan xarid qilingandagina mumkin. Kichik korxonalarda BX AT yaratishda Shk dan keng foydalanish hisobchining ish joyida axborotlarni ishlab chiqish, saqlash va uzatish bo‘yicha barcha tadbirlarni avtomatlashtirishga imkon beradi. Bunday BX AT larni yaratishda bir nechta yondoshishlar mavjud. Birinchi yondoshishda faqat moliyaviy hisobni avtomatlashtiruvchi tizim yaratiladi. Bunday BX AT – mini hisobxonalar sinfiga kiradi. Qoida bo‘yicha, bu tizimda buxgalteriya hisobi bitta odam – hisobchi tomonidan olib boriladi. Ikkinchi yondashishda – moliyaviy hisobdan tashqari qisman boshqaruv tizimi ham har tomonlama avtomatlashtiriladi. Bu holda buxgalteriya hisobini ikkita odam: hisobchi va uning yordamchisi yoki kirishni cheklash yo‘li bilan bitta ish joyi o‘rnida yoki ikkita ish joylarida olib boriladi. Moliyaviy va boshqaruv hisobini zamonaviy kompyuter texnologiyalari asosida avtomatlashtirish uchinchi yondoshishda erishiladi. Bunday tizimda ishlab chiqilayotgan axborotlarning katta hajmlarida ko‘p foydalanuvchanlik usulidan foydalaniladi. Unda bir nechta Shklar mahalliy tarmoqqa birlashtiriladi. Kichik va o‘rta korxonalardagi moliyaviy va boshqaruv hisobini qarab oluvchi buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish uchun dasturiy majmua ikkita moduldan tashkil topadi. Boshqaruv hisobining moduli. Tovar-moddiy boyliklari va arzon hamda tez eskiruvchan mollarning hisobi, tayyor mahsulotlarning hisobi, ish haqi bo‘yicha hisob –kitoblar bo‘limlari uchun so‘mdagi va miqdoriy aks ettirilgandagi hisobni olib borishga imkon beradi. 85 Moliyaviy hisobning moduli buxgalteriya hisobining barcha schyotlari bo‘yicha hisob olib borishga imkon beradi. Tahliliy registrlar va yakuniy hisob registrlari uning asosiy hisob registrlaridan bo‘ladi. Modullar o‘rtasidagi aloqani xo‘jalik operatsiyalarining qayd daftari orqali amalga oshiriladi. Belgilanishi bo‘yicha ma’lumotnomalar beshta guruhga bo‘linadilar:  umumiy belgilanish ma’lumotnomalari;  materiallar – tovar boyliklarining qayd daftari bilan bog‘liq ma’lumotnomalar (matariallar, o‘lchov birliklari, harakat operatsiyalari);  buxgalteriya yozuvlari bilan bog‘liq ma’lumotnomalar (schyotlar rejasi, provodkalar);  taxliliy hisob bilan bog‘liq ma’lumotnomalar (korxona ob’yektlari, bo‘linmalar);  valyuta kurslari bo‘yicha ma’lumotnomalar. Tuzilishi bo‘yicha ma’lumotnomalar oddiy va murakkablarga bo‘linadi. Oddiy ma’lumotnomalar andozaviy tuzilishga ega: kod, nom, qo‘shimcha ma’lumotlar schyot bo‘yicha xizmatlar. Murakkab ma’lumotnomalar o‘z ichiga ma’lumotlarning kiritilganligining ikkita va undan ortiq bosqichlarini oladi. U yozuvlarning katta miqdorini ekranda joylashtirib bo‘lmaydigan katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan. Dastlabki axborot bazaga birlamchi hujjatlardan kiritiladi. Avtomatlashtirish uchun hisob bo‘yicha quyidagi andozaviy birlamchi hujjatlardan foydalaniladi.  moddiy boyliklarning harakati, qabul qilish dalolatnomasi, yuk xati, royxatdan chiqarish dalolatnomasi;  moliyaviy – hisoblash operatsiyalari to‘lov topshiriqnomasi, kirish, chiqish kassa orderi va boshqalar;  asosiy vositalar;  mehnat va ish haqi;  tayyor mahsulotlar – dalolatnomasi. 86 Birlamchi hujjatlarning axborotlari asosida tezkor axborotlarning fayllari shakllantiriladi, ularga tegishli ma’lumotnomalarni axborotlari avtomatlashtirilgan usulda kiritiladi. Invertlangan rо’yxatlarga asoslangan tizimlar Ma’lumotlarning relyatsion bazasida sxema ham tuzilmali (strukturali) va semantik axborotlarga ega bо’ladi. Tuzilmali axborotlar munosabatlarning paydo bо’lishiga bog‘liqdir. Semantik axborotlar esa sxemada ifodalangan munosabatlar atributlari orasidagi ma’lum kо’plab funksional aloqalarda ifodalanadi. Biroq ba’zi funksional aloqalar qо’shimcha effektlar yoki ular ma’lumotlar bazasini modifikatsiyalashda keltirib chiqaradigan anomaliyalar tufayli qо’llanilmasligi mumkin. Shu munosabat bilan taklif etilayotgan sxemaning tо’g‘ri notо’g‘rililigi haqidagi savol tug‘ilishi mumkin. Noо’rin funksional aloqalari bо’lmagan sxema tо’g‘ri hisoblanadi. Aks holda, dekompozitsiya ( bо’laklarga ajratish) deb nomlangan tadbirga murojaat qilishga tо’g‘ri keladi. Unda kо’plab munosabat ma’lumotlari birinchisining proyeksiyalari bо’lgan boshqa kо’plab munosabat ma’lumotlariga almashtiriladi (ularning soni ortib ketadi). Bu tadbirning maqsadi - noо’rin funksional bog‘liqlik ( demakki anomaliyalar)ni ham bartaraf etish bо’lib, u normallashtirish jarayonining mohiyatini tashkil etadi. Boshqacha aytganda normallashtirish - berilgan sxema (yoki munosabatlar yig‘indisi)ni munosabatlari kо’proq oddiy va regulyar tuzilmaga ega bо’lgan boshqa sxema bilan qadamma-qadam almashtirish jarayonidir. Normal shakllar nazariyasida munosabatlarning yо’l qо’yiladigan funksional bog‘liqliklarining tipini cheklaydigan turli normal shakllar aniqlanadi. Aytib о’tilganidek, munosabatlarni biror bir normal shaklga keltirish uchun dekompozitsiyaga murojaat etiladi. Bunda biz qaytarish, ya’ni dastlabki sxemaning qayta tiklanishi muammosiga duch kelamiz. Bu shuni anglatadiki, bir sxemani boshqasiga almashtirayotganimizda dekompozitsiya sxemalar ekvivalentligini saqlab qolishi zarur. Sxemalar ekvi-valentiligini ta’minlash uchun yо’qotishlardan holilik va bog‘liqlikni saqlab qolishni kafolat beruvchi dekompozitsiya zarur bо’ladi. Yо’qotishlardan xoli dekompozitsiya qaytarilishni ya’ni munosabatlarning dastlabki kо’pligiga ularning loyihalarni tabiiy birlashtirishning davomiyligini 87 qо’llashni kafolatlaydi. Bunda xato birlashtirish oqibati bо’lgan, ilgari mavjud bо’lmagan kortejlar natija munosabatda paydo bо’lmasligi kerak. Bog‘liqlikni saqlab qolish - funksional bog‘liqliklarning dastlabki kо’pligi yangi sxema munosabatlarida bajarilishini anglatadi. Dekompozisiyada yо’qotishlarda xolilik va bog‘liqliklarni saqlab qolish ushbu sxemadagi barcha ehtimol tutilgan funksional bog‘liqliklarni bilishni talab qiladi. Avvaliga faqat ularning kichik kо’pliklari ma’lum. Yoki yuqorida sanab о’tilgan funksional bog‘liqliklarni keltirib chiqarish qoidalaridan foydalanib boshqa kо’pliklarga ham ega bо’lishi mumkin. Kalit tarkibiga kiruvchi atribut dastlabki (birlamchi) deyiladi; aksincha bо’lgan hollarda dastlabki bо’lmagan atribut deb ataladi. AV funksional bog‘liqlik, tо’liq funksional bog‘liqlik deyiladi, agar V A atributning qismlariga (kо’pliklari) emas balki barcha A atributlar guruhlariga tegishli bо’lsa,. Masalan, agar A=A1, A2, ... Ak va A1, A2V bo‘lsa u holda V ning Aga funksional bog‘liqligi tо’liq bо’lmaydi. 1.Kо’p mazmunli bog‘liqliklar uchun aksioma (xulosa qoidalari). Kо’p mazmunli bog‘liqliklarni kiritish yuqorida kо’rib chiqilgan kо’plab xulosa qoidalarining kengayishiga olib keladi. Faraz qilaylikki, X, Y, va Z R munosabatning atributlari bо’lsin, U esa R ning barcha atributlarning majmuasini anglatadi. Kо’pmazmunli bog‘liqliklar uchun eng muhim ikki qoida quyidagicha bо’ladi: 2.Tо’ldirish. Agar X Y, bо’lsa XU-X-Y bо’ladi. Funksional bog‘liqliklarda bu qoidaning о’xshashi yо’q. 3.Tranzitivlik. Agar XY va YZ bо’lsa, u holda XZY bо’ladi. Bu funksional bog‘liqliklar uchun qoidaga nisbatan tranzitivlikning kо’proq cheklangan variantidir. Yondashuvning yutiq va kamchiliklari Relyatsion ma’lumotlar bazasi tizimini bo‘laklab va ketma-ket o‘rganishga o‘tishdan oldin relyatsion MBBT gacha bo‘lgan MBBTlariga to‘xtalamiz. Bu ma’noda uchta sabab bor: Birinchidan bu tizimning kelib chiqishi asli tarixan relyatsion. Buni to‘g‘ri tushunish uchun relyatsion tizimga o‘tish kerakligini tushinish kerak. Ikkinchidan relyatsion tizimning ichki tashkil qilinishi ko‘p tamondan 88 oldingi tizimlarning usullarini ishlatishga asoslangan. Uchinchidan oldingi tizimlar haqida ma’lum bilimlarni olish foydalidir va bu relyatsion MBBT rivojlantirishda tushunish uchun kerak. Oldingi tizimlarning umumiy xarakteristikasi: Barcha yaratilgan oldingi tizimlar qandaydir abstrakt modellarga asoslanib qurilgan. Ma’lumotlarning modeli tushunchasi MB doirasida relyatsion yondashishning kirib kelishi bilan bog‘liqdir. Oldingi tizimlarning abstrakt tasvirlanishi bir qancha tahlillar va har xil aniq tizimlar umumiy belgilarining kelib chiqishi natijasida paydo bo‘ldi. Oldingi tizimlarda MBga ruxsat (kirish) undagi yozuvlar darajasida amalga oshirilgan. Bu tizimlardan foydalanuvchilar dasturlash tilini ishlatib, MBBT funktsiyalarini kengaytgan holda MBda yangi navigatsiyani ishlatdi. MBga interaktiv ruxsat (kirib foydalanishga) unga mos o‘z interfeysi bilan amaliy dastur tuzish yo‘li bilan amalga oshirildi. Oldingi tizimlarning kamchiligi ularning navigatsiya qilishda va «yozuv»lar darajasida ma’lumotlarga murojat qilishda foydalanuvchiga MBga kirish optimallash ishlarini o‘zi to‘laligicha bajarishga majbur qilardi. Relyatsion tizimlar paydo bo‘lgandan so‘ng, oldingi ko‘pgina tizimlar relyatsion interfeyslar bilan taminlandi. Lekin ko‘p hollarda bu ularni relyatsion tizimlar darajasiga olib chiqmadi, ular bilan ishlash oddiy rejimda qoldi. Oldingi MBBTning kuchli joylari:  Pastki darajada tashqi xotira bilan ma’lumotlarni boshqarish vositalari rivojlantirilgan;  Effektiv amaliy tizimlar imkoniyatlari qurilgan;  Ob’yektlarni bo‘lish hisobiga xotirani tejash imkoniyati yaratilgan.  Kamchiliklar:  Foydalanish juda murakkab;  Fizik tashkil etish haqida faktik bilim kerak;  Amaliy tizimlar bu tashkil qilishga bog‘liq;  MB kirishni tashkillashtirish mantiqiy bo‘laklar bilan to‘ldirilgan.