2-mavzu: Bozor iqtisodiyoti mazmuni va o‘tish yo‘llari reja

Mahsulotni kimlar sotib oladi? Bozor tizimi umumiy mahsulotning taqsimlash orqali ikki hil ko'rnishni oladi. Umuman olganda, xohlagan mahsulot iste'molchilarga taqsimlanishi mumkin, uning amaldagi bozor narxini iste'molchilar to'lashga xohish va qurbi yetgan taqdirdagina ba'zi mahsulot, aytaylik, kichik yaxta 3000 dollar tursa, unda qurbi yetgan haridorlar ularni sotib olishlari mumkin. Qurbi yetmaganlari uni sotib ololmaydi. Yaxtalar va shu turdagi boshqa tovarlarni sotib olish imkoniyati haridorlarning daromad miqdorlari va tovarlarni raqobatbardoshlik hamda narxlari kabi boshqa omiliarga bog'liq bo'ladi. Agar haridorlar yetarlicha daromad va pul mablag' lariga ega bo'lgan taqdirda, ular bularni sotib olishlari mumkin bo'ladi. Ularning daromadlarining miqdori (1) ular ta'minlab bera olishi mumkin bo'lgan resurslar hamda mulk miqdorlariga hamda (2) resurslar bozorida o'sha resurslarning narxlariga bog'liq bo'ladi. Resurs narxlar (oyliklar, foiz stavkalar, ijara, foyda kabilar) har bir insonning daromad miqdorlarini belgilaydi shuning uchun har bir insonning sotib olish imkoniyatiga bog'liq bo'ladi. Agar soatiga 200 dollar pul ishlab topadigan huquqshunos va soatiga 10 dollar ishlab topadigan ishchi yiliga ishlab topish uchun bir hil vaqt sarflasa, huquqshunos ishchiga qaraganda o'sha berilgan muddat ichida iste'mol mahsulotiari dan 20 barobar ко' qroq sotib olishi mumkin bo'ladi.
Tizim o'zgarishlariga qanday moslashadi? Bozor tizimi dinamik ko'rinishdadir: iste'molchilar talabi, texnologiya va resurs ta'minotlar, bularning barchasi o'zgaruvchandir. Bu degani, iste'molchining talabining muayyan ko'rinishi, texnologik alternativlarning turlichaligi hozirdagi eng samarali resurslarning taqsimlanishi demakdir. Vaqt o'tgan sari iste'molchining talabining o'zgarishi, ishlab chiqarishning yangi usullarining kashf etilishi va resurs ta minotining o'zgarishi natijasida mavjud resurslarning miqdori eskirib, samarasiz bo'lib qoladi. Masalan, iste'molchilar bozorga yetkazib berishi mumkin bo'lgan darajadan kamroq sut va ko'proq sharbat xohlaydi deb tasavvur qilaylik. Iste'molchilarning talabining o'zgarishi sut va sharbatni malum bir miqdorda ishlab chiqarishga turtki bo'ladi. Boshqa omillarni hisobga olganda, sharbat sanoatidagi narx va foydalar oshadi va sut sanoatidagi narx esa pasayadi. Insonning shaxsiy ehtiyoji mavjud raqobatchilarni mahsulot ko'lamini oshirishga va yangi raqobatchilarni ko'proq sharbat ishlab chiqarishga chorlaydi va shu bilan mos ravishda sut mahsulotlarini ishlab chiqarish sanoatini yopilib ketishiga olib keladi. Sharbat sanoatidagi baland narxlar va yuqori darajadagi iqtisodiy foyda nafaqat o'sha sanoatni kengayishiga, balki, shuningdek, o'sha sanoatga o'z tovar ishlab chiqarish ko'lamini ta'minlovchl muhim resurslarni qo'lga kiritishiga kerak bo'lgan mablag'ni berib yuboradi. Balandroq narxlar va foydalar sharbat ishlab chiqaruvchi sanoatni ishlatilinmayo’ligan boshqa ta'minot vositalaridan ко'qroq resurslarni jalb etishga undaydi. Sut mahsulotiari ishlab chiqarish sanoatida buni aksi kuzatilib, u yerga kamroq ishchilar va resurslar jalb etiladi. Iqtisodiyo’tdagi bunday sharoitga moslashuv, iste'molchi talablaridagi o'zgarishlarga muvofiq javob bo'ladi. Bu esa iste'molchini amaldagi ustunligini ko'rsatadi.
Bozor tizimi ulkan iqtisodiy tizimdir. Narx va foydalami o'zgarishi orqali u iste'molchini talab istaklarini qondirish payida bo'ladi va ishlab chiqarish korxonalari va resurs ta'mmotlari o'ziga kerakli xulosa chiqaradi. Narx va foyda ta'sirida iste'molchi talabidagi o'zgarishlar ba'zi sanoatlarni kengayishiga va boshqalarini qisqarishiga olib keladi. Bunday moslashuv resurslar bozoriga yo'naltiriladi. Kengayib borayo’ligan sanoatlar ko'proq resurslarni jalb etishi va qisqarib borayo’ligan sanoatlar o'z faoliyat ko'rsatish ко'lam lari ni qisqartirishi bilan resurs narxlaridagi yuzaga kelgan o'zgarishlar (misol uchun, oylik mAQShlari) va daromadga yo'nallirilgan resurslar qisqarib borayo’ligan sanoatdan kengayib borayo’liganiga yo'naltiriladi. Narxlar va foydalarning yo'nallirilgan vazifasi bozor tizimini eng muhim asosidir. Bunday tizimiz, ba'zi boshqaruv idoralari ishlab chiqarish va resurslarni mavjud sanoatlarga yo'naltirgan bo'lar edi. Huddi shunday yuzaga kelgan tahlil bu tizimni boshqa fundamental o'zgarishlarga, misol uchun, turli resurslar va texnologiyalardagi o'zgarishlarga moslashuviga imkoniyat berishini ko'rsatadi.