1 Mavzu: Optik aktiv ( faol ) muhitlar va ularning xossalari

2.
 
Optik faollik haqida umumiy tushuncha 

Optik faollik — baʼzi moddalar (kvars, skipidar, qotishmalar) va bugʻning 

oʻzidan yorugʻlik oʻtkazayotganda qutblanish tekisligining aylanishini vujudga 
keltirish xossasi. Tabiiy va sunʼiy boʻlishi mumkin. Optik faol moddalar tabiiy 
Optik faollikka ega; sunʼiy Optik faollikni esa tashqi taʼsir, mas, 
tashqi magnit maydoni hosil qiladi. Yorugʻlik qutblanish tekisligining sr bur-chakka 
oʻzgarishi Optik faollikning miqdoriy xarakteristikasidir. U muhitda yorugʻlikning 
oʻtgan yoʻliga va toʻlqin uzunligiga toʻgʻri proporsional. Bunday bogʻlanish Optik 
faollik dispersiyasi deyiladi. Optik faollik dispersiyasi molekula tuzilishiga, 
molekulalararo taʼsirga, t-ra hamda bosimga bogʻliq. Optik faollik usulidan fizika, 
kimyo, biologiya va b. sohalarda keng foydalaniladi. 
1811 yilda frantsuz fizigi Frensis Arega qutblangan yorug'lik tekisligi ba'zi 
materiallardan, xususan, kvarts kabi kristallar orqali o'tganda, paydo bo'ladigan 

---

6 
yorug'lik tekisligi tushayotgan yorug'lik tekisligi bilan bir xil emasligini kuzatdi. Bu 
kristallar tushayotgan yorug'likning qutblanish tekisligini aylantirdi. Ushbu aylanish 
hodisasi optik faollik yoki optik aylanish deb nomlanadi. 
Optik aktivlik bir qator moddalar uchun xos bo‘lib, bu moddalardan chiziqli 
qutblangan yorug‘lik o‘tganda qutblanish tekisligi buriladi. Bunday hodisa ba‘zi 
eritmalarda ham yuz beradi. Erigan moddaning molekulyar strukturasi yorug‘likning 
o‘ng aylanishli va chap aylanishli qutblanishiga olib kelib, ular eritmada turli 
fazaviy tezlikda harakatlanadi. Eritmaga tushayotgan chiziqli qutblangan yorug‘lik 
o‘ng va chap aylanishli qutblangan to‘lqin qismlariga ajralishi mumkin. To‘lqinning 
ikki qismlari turli fazaviy tezlikda tarqalib, bosib o‘tgan masofasiga proporsional 
bo‘lgan fazalar farqini keltirib chiqaradi. To‘lqinning ikki qismi bu masofani bosib 
o‘tganidan so‘ng, superpozisiya natijasida yo‘nalishi asl to‘lqinga nisbatan burilgan 
chiziqli qutblangan to‘lqinga aylanadi.
Burilish 
burchagi molekulyar strukturaga, eritmada yorug‘lik yo‘li 
davomligidagi erigan modda konsentrasiyasiga va yorug‘likning to‘lqin uzunligiga 
bog‘liq. Kuzatuvchi yorug‘lik nuri tarqalishi yo‘nalishiga qarama-qarshi qaraganida, 
yorug‘likning qutblanish tekisligi soat strelkasi bo‘yicha burilsa(o‘ng aylanish) unga 
musbat qiymat beriladi. Aksincha, soat strelkasiga teskari aylanishni chap aylanish 
deb atashadi va unga manfiy qiymat beriladi.
Asosan, har qanday optik aktiv moddada o‘ng aylanishli va chap aylanishli 
modifikasiyalar bo‘lishi mumkin. Bu ikki modifikasiyaning mo‘ayyan aylantirish 
qiymati bir-biriga teng va qarama-qarshi ishoraga ega. Ikkala modifikasiyaning 

---

7 
aralashmasi burish burchagini kamaytiradi. Ikkala modifikasiya teng proporsiyada 
bo‘lgan aralashma resemat deb ataladi.
Optik faollik o'ng va chap doiraviy qutblangan yorug'likning turli darajada 
chiral molekulalar tomonidan sinishi natijasida yuzaga keladi. Optik aylanish 
dispersiyasi deb ataladigan kuzatilgan xiral optik faollikning bir turi qarama-qarshi 
enantiomerlar tomonidan qutblangan yorug'likning aylanish kuchining teng, ammo 
qarama-qarshi yo'nalishlariga ishora qiladi. Kuzatilgan xiral optik faollikning yana 
bir turi, dumaloq dikroizm deb ataladi, bitta enantiomerdan ortiq bo'lgan chiral 
namunalar tomonidan qutblangan yorug'likning anizotropik yutilishidan kelib 
chiqadi. Racemates optik jihatdan faol emas. Biroq, konglomeratning yagona 
kristalli optik faollikni namoyon qilishi mumkin, konglomerat esa umuman optik 
faollikdan 
mahrumdir. 
Optik 
faollik 
birinchi 
navbatda 
molekulaning 
konfiguratsiyasi va konformatsiyasini belgilash uchun qo'llaniladi. Enantiomerik 
tarkibni optik faollikdan ham aniqlash mumkin. Polarizatsiya elektromagnit 
to'lqinlarning to'lqin tabiatini tushuntirishda muhim rol o'ynaydi. Polarizatsiya 
kontseptsiyasini o'rganayotganda biz elektromagnit to'lqinlarning to'lqin tabiatiga 
oid ko'plab qiziqarli tushunchalarga duch kelamiz, ulardan biri optik faollikdir. 
Optik faollik aylanish qobiliyatini tavsiflovchi hodisadir, shuning uchun optik 
faollik optik aylanish deb ham ataladi. Optik faollik polarizatsiyadan farq qiladi. 
Optik faollik ba'zi materiallarning yorug'lik to'lqinlarining polarizatsiya tekisligini 
aylantirish xususiyatiga mos keladi. 

---