1-mavzu: Falsafaning predmeti, uning muammolari, jamiyatdagi o‘rni va vazifalari. Reja

Шубћа

ngning boshqa bir epistemik shakli shubhadir. U shunday ma’lumotlarni, axborotlarni o‘z ichiga oladiki, ularning haqiqiyligi, ishonchliligi va foydaliligiga sub’ekt oxirigacha ishonmaydi, unda shu ma’lumotlar to‘g‘risida qat’iy fikr va bilim bo‘lmaydi. Shubha eski bilimdan yangisiga o‘tishda muhim ahamiyatga ega. Falsafiy fikr tarixida shubha bir necha bor ongli metodologik usul sifatida qurol qilib olingan (antik skeptisizm, Dekartning universal shubha prinsipi, hozirgi zamon relyativizmi).

S
Эътиќод

hubhaga qarama-qarshi o‘laroq, e’tiqod ongning shunday shakliki, uni sub’ekt to‘g‘ri, haqiqiy, ishonchli va mantiqan ziddiyatli emas deb biladi. Shaxsning sub’ektiv e’tiqodi negizida quyidagi sabablar yotadi: muayyan ma’lumotlar, axborotlar va faktlarni isbotsiz, aksiomatik tarzda ishonchli deb qabul qilish hamda hamma tomonidan e’tirof etilgan fikrlarni va obro‘li, hurmatli shaxslarning fikrlarini tanqid va tahlilsiz qabul qilish. Faktlar, kuzatuv va turmush tajribasining ma’lumotlari, ilmiy nazariyalar va qonunlar, mantiqiy dalillar, amalda va fanda sinab ko‘rilgan qoidalar ob’ektiv e’tiqodning asosi hisoblanadi. Faqat sub’ektning o‘zi tomonidan chuqur anglab olingan, botinan qayta ishlangan, o‘zlashtirib olingan bilimgina uning haqiqiy va mustahkam e’tiqodiga aylanadi.

O

Билим

ngning fikr, e’tiqod va shubhani o‘zida birlashtiruvchi, sintez qiluvchi shakli bilimdir. Bilim dunyoning sub’ektga ma’lum bo‘lgan, uning tomonidan o‘rganilgan va bilib olingan ob’ektiv xossalari va aloqalarining ideal ifodasidir. Yangi zamon fani va falsafasidan oldindan darak bergan o‘rta asr ingliz mutafakkiri Rodjer Bekon «Bilim - kuchdir» degan ajoyib hikmatni ta’riflab berdi. Darhaqiqat, haqiqiy, aniq bilim - bu inson amaliyotining kvintessensiyasi, mag‘izidir, insoniyatning ko‘p asrlik taraqqiyot tarixi davomida to‘plagan kollektiv tajribasidir. Bilimning absolyut va nisbiy tomonlari bo‘ladi. Bilimning nisbiy tomoni haqida Bertran Rassel bunday deb yozgan edi: «Har qanday bilim muayyan darajada shubhalidir va biz shubhalilikning qanday darajasida uning bilim bo‘lmay qolishini ayta olmaymiz»⁵⁸.

I
Ишонч

shonch ongning bilimga qarama-qarshi tomonidir. Bilim odamga ishonch bag‘ishlaydi, uni e’tiqodli qiladi, ishonch esa, garchi bilimning ko‘rinishi bo‘lmasa-da, e’tiqodning oliy darajasi sifatida namoyon bo‘ladi. Ishonch inson uchun chuqur shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lib, uning aytilgan fikrlarning, shu jumladan ob’ektiv dalillarga asoslanmagan fikrlarning, to‘g‘riligiga ishonchi komilligini bildiradi.

Ishonch bilan bilim o‘rtasida chuqur prinsipial farq bor. Agar ishonchda urg‘u odamning sub’ektiv ishonchiga berilsa, bilimda ob’ektivlik, haqiqiylik va ishonchlilik birinchi o‘ringa chiqadi. Shu bilan birga bilimda ham ishonch elementi bor: hozirgi zamondagi postindustrial jamiyatda ilmiy bilimlar obro‘si shu qadar kattaki, ularga amalda butun insoniyat shak-shubhasiz ishonadi. Fanning yuksak obro‘si, uning ko‘pdan-ko‘p natijalarining kundalik hayotga joriy etilishi ana shunday ishonch negizi bo‘lib xizmat qiladi. Ayni vaqtda ishonch darajasida bilimlar dogmalashtirilib, jonsizlantirib qo‘yiladi va shunda ishonchga tayanish konservativ asosga, shaxs ijodi va bilishining to‘sig‘iga aylanadi.

2-§. Ongning funksiyalari
O
Рефлексив функция
ngning asosiy, muhim funksiyalaridan biri odamning o‘z-o‘zini anglashidir, ya’ni o‘z borlig‘ini refleksiv tarzda anglashidir. «O‘zingni o‘zing bil» - antik faylasuflarning bu shiorini odamning tafakkuri o‘z-o‘zini anglash yordamida amalga oshirmoqda. Bu xususda M.Xaydegger odamning ekzistensional mohiyati odam narsani qanday bo‘lsa shundayligicha tasavvur qila olishiga asosdir, deb aytgan edi.

Shaxsning o‘z-o‘zini anglashi quyidagi uch jihatning uzviy birligidir: odamning o‘zining boshqa odamlarga o‘xshashligi va ulardan farq qilishini anglashi; o‘zining boshqa moddiy tabiiy va ijtimoiy ob’ektlar bilan o‘xshashligi va ulardan farq qilishini anglashi va, nihoyat, shu anglash asosida hayotiy faoliyat sub’ekti sifatida o‘z bahosini anglashi. O‘z-o‘zini anglashning asosiy elementlari o‘z-o‘zini tahlil qilish, o‘z-o‘zini kuzatish, o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini baholashdir.

O‘z-o‘zini anglash yordamida odam o‘zini sub’ekt sifatida anglaydi va baholaydi, o‘zining boshqa kishilardan farqi va ularga o‘xshashligini anglaydi, o‘zining bir butun mikrokosm sifatidagi «men»ini uning unikal individualligi va betakrorligida, bu mikrokosmning tashqi dunyo bilan munosabatida anglab oladi.

Insonning o‘z-o‘zini anglashi orqali ong odamning dunyoga, undagi anglangan borliqqa faol munosabat funksiyasini bajaradi, shuningdek odam faraz qilingan vaziyatda o‘zining kelgusi harakatlarining dastlabki rejasini tuzganida va kelgusida bu harakatlarning ehtimol tutilgan natijalari va oqibatlarini oldindan ko‘rganida ong maqsadni ko‘zlash funksiyasini amalga oshiradi.

O‘z-o‘zini anglash yordamida, shuningdek, ongning boshqaruvchilik funksiyasi tartibga solib turiladi, zero odamning anglangan faoliyati shaxsning o‘z-o‘zini boshqarishi hamda o‘zining xatti-harakati, qurshab turgan dunyoga va boshqa kishilarga munosabati ustidan nazorati bilan uzviy bog‘liqdir. O‘z-o‘zini anglash, bu – o‘z mohiyatini, odam borlig‘ining maqsadi va ma’nosini tushunishga intilgan ongning faol ravishda, muayyan maqsadda o‘z-o‘ziga yo‘nalishidir, o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlarini amalga oshirish imkoniyatidir, boshqacha aytganda, shaxsning o‘z ko‘zi oldida va butun jamiyat ko‘zi oldida o‘z-o‘zini aktuallashtirish imkoniyatidir.

O
Герменевтик функция

dam ongining boshqa bir muhim funksiyasi tushunish funksiyasidir. Asosiy tushunish funksiyasi individning tabiiy va ijtimoiy muhitda ongli ravishda harakat qilishi va yo‘l tutishini ta’minlash bilan bog‘liqdir.

Har qanday tushunish - qandaydir tushunmovchilikni bartaraf etish jarayonidir, ya’ni tushunish voqelikning biron-bir hodisasini anglab olish jarayonidir Shu anglab olish asosida mazkur hodisa ahamiyati fahmlab olinadi va u inson tomonidan o‘zlashtiriladi. Tushunish bu – sub’ektning o‘z dunyoqarashi, dunyoni his qilishi, o‘z hayot yo‘lini shaxsan bilishi asosida sub’ekt hayotiy tajribasining haqiqiy aktuallashuvidir.

Tushunishni o‘rganish germenevtika predmetiga aylandi. Uning asoschisi XVIII asrning oxiri - XIX asrning boshida yashab o‘tgan teolog va filolog F.Shleyermaxerdir. Uning fikricha, germenevtikaning asosiy vazifasi klassik tarixiy matnlarni tushunish va ularni to‘g‘ri o‘qish asosida o‘tgan zamonlardagi odamlarning ma’naviy dunyosini bilib olishdir. Bunday bilib olish alohida sezgi - empatiya yordamida, ya’ni biluvchi sub’ektning qadimgi kishilar yashagan sharoitni chuqur o‘rganishi, his etishi va anglashi yordamida sodir bo‘ladi.

Hozirgi vaqtda falsafiy germenevtika hal etayotgan vazifalar doirasi kengaydi; germenevtik yondashuv sub’ektning anglash va tushunish jarayonidagi faol rolini ta’kidlaydi. Nemis filosoflari V.Diltey, M.Xaydegger, X.G.Gadamer, fransuz filosofi P.Riker hozirgi zamon germenevtikasining rivojlanishiga o‘z xissalarini qo‘shdilar. Odamning odamni tushunish jarayoni o‘zaro munosabat bilan uzviy bog‘liqdir, tushunishning o‘zi hamisha shaxslar o‘rtasidagi dialog natijasidir, shu bilan birga shaxsning o‘z-o‘zi bilan ichki dialogi bunda tez-tez bo‘lib turadigan va amalda muhim hodisadir. Tushunish asosan jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida jamiyatda mavjud bilimlarning xarakteri bilan belgilanadi. Tushunish ilgarigi mavjud bilim, mantiqiy fikrlash madaniyati, avvalgi ijtimoiy tajriba mahsulidir. Mavjud axborotlar majmui doirasida yangi fakt, yangi axborot, yangi bilim izohlanadi, ya’ni muayyan tarzda tushunib olinadi. Bunda yangini tushunishga noma’lumni ma’lum orqali qisman izohlash yo‘li bilan erishiladi.

Insonning tushunish layoqati uzoq taraqqiyot yo‘llarini bosib o‘tgan. Birinchi bosqich «amaliy tushunish» bosqichi bo‘lgan; ibtidoiy odam shu bosqichda yashagan, uning amaliy hayotiy faoliyati uning uchun tushunish manbai bo‘lgan. So‘ngra tushunishning sehrgarlik (magiya) kabi o‘ziga xos shakli - biluvchi tafakkurning o‘ziga xos refleksiyasi, «amaliy tushunishni» anglash, u haqda o‘ziga xos o‘ylash paydo bo‘lgan. Faqat antik davrdan e’tiboran yig‘ilgan bilimlar, mahoratlar, malaka va texnologiyalar majmui ustidan refleksiya sifatida «nazariy tushunish» shakllana boshlagan.

O
Ижодий функция

ngning yana bir funksiyasi ijodiy funksiya bo‘lib, u maqsad qo‘yishda, prognozlashda, kishi harakatlarining kutilayotgan natijalarini oldindan ko‘rishda ongning faolligini nazarda tutadi. Ongning ijodiy faolligi konstruktiv-o‘zgartiruvchi faoliyat bilan, yangini yaratish bilan uzviy bog‘liqdir. Ijodiyot - insoniyatning tabiiy resurslarni ongli ravishda o‘zlashtirishi, shuningdek inson qobiliyatining rivojlanishi natijasida yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlar yaratish jarayonidir. Ijodiy o‘zlashtirishda sub’eit ongi.ine faolligi eroq izlanishlarni, chekinirhlarni, topilmalarni, ko‘pincha esa xato 6a yanglishurlarni, sub’ekt ijoDining natijasi bo‘lgan yangini kashf etishna nazarda tutadi.

Ijod yordamida odam o‘z ongida saqlanayotgan rejalapni, niyatlarini, loyihalarhni `malg! oshiradi, ularni voqddibning real predmetlari va hodisalarhda moddiylashtiradi. O‘r oldIda turgAn vazifAla2ni hal qilishga iJodhy aondAshish - iNqoj ruhining, intedldktinalg oliy ko‘rinishidir. Ijodhy f`ollik elementlari odix hayvonlar - maymunlar, delfinla2 va itlarda ham Mavjud, lekin faqat insongina o‘zining atrofdagi voqelikni n‘zlashtirishi

o‘rganishi va o‘zgartirishida ongli ravis`da ijodiyotga tayanadi. P2ggnozlash, faraz qilish, mavju`, ammo ydtarli bo‘lmagan axbmrotnh to‘laroq o‘ylab, fikrlab ko‘r)sh ham insof aqlinhng ijmdiy f!olligi namoyof bo‘lishidiR.
BILISh F LSAFASI (GNOSEOLOGIYA)
1-bob. BILISh IMKONIYaTLARI - GNOSEOLOGIYa MUAMMOSI SIFATIDA
I
Гносеология предмети
nsol o‘zining bevoqita "orligini, mavjudligini uni qtrsh`b ttrgan dunxo bilan doiliy adoqada alahga oshiradi. Dulyoda yashash va optimal mo3lashi3h uchun inson, 5ning aQl-idrkki va hhslari tas`qariga, ya’ni dunyo.i bilishea qaratilgan, M.Xaydeggerning so‘zlari bidan aytganda «bilish tadqiqot sifatida mavjud narsani hisobotg` jalb etadi»

Bilish faoliyatica anson hayoti va faoliyatining zarur dlementi ddb qaramoq zarur. Bilishning maqsadi va vazifasi tUrli hodisalabni o‘rganish yo‘li bilanqlarning ahuqur, turg‘un, belgilovchi tomonlari va qirralarini, ularning eohiy tini ochib, xapiqatni ang,ab oli3hdan i`krat. Antik falsafadayoq sofistlar va Sokrat dunyoqarashinang asoshy ma3alasini ifsonning tabiatga, sub’ektning ob’aktga, tafakkurninG borliqqa munosabati masalasi sifati$a ilk bor ta’raflab bergan edilar.

Yajgi zamonda F.Bekon va R.Dekart bilish to‘g‘rasidaci ta’limotni boxitib, unisub’ekpning ob’ektga munosabati deb ta’rifladilar. Dekartning sk‘z,arifa ko‘ra, se`’ekt– bu bilish harakatining sohibi bo‘lgan shaxsdir( fikrlovchi «Men» dir. Mb’ekt – bu sub’ektfing bilish faNliyati yo‘naltirilgan narsadir, ya’ni bizni qurshab turgan butun olamdir. Bilish ob’ekti bilish vaziyatida bevosita berilgan emas, u ijtimoiy amaliyotning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi, determinatsiyalanadi. Bilish sub’ekti ham o‘zining bilish faoliyati keng amalga oshiriladigan konkret ijtimoiy-tarixiy vaziyat orqali belgilanadi. Binobarin, bilishning o‘zi ham ijtimoiy tabiatga ega, uni ijtimoiy amaliyot belgilab beradi. Dunyoni bilib bo‘ladimi yoki yo‘qmi, agar bilib bo‘lsa bu bizning ongimizda qanday aks etadi, degan masala hamisha falsafiy fikrni qiziqtirib kelgan. Bilish nazariyasi, yoki gnoseologiya (yunoncha – bilish haqidagi ta’limot) – falsafiy ta’limotlarning ajralmas qismidir.

Gnoseologiya sub’ektning bilish faoliyatining prinsiplari, qonuniyatlari, shakllari, bosqichlari va darajalarini, shuningdek, shu prinsip va qonunlardan kelib chiqadigan, haqiqiy bilimga erishilishini ta’minlaydigan talablar va mezonlarni o‘rganadi. Bilish nazariyasi bilish jarayonining oddiy, kundalik darajasini ham, bilishning umumiy ilmiy shakllari va metodlarini ham tadqiq qiladi.

Bilish jarayoni, bu – to‘laligicha rasional, faqat aqlga bo‘ysunuvchi, formal, quruq jarayon emas, chunki u tirik kishilar tomonidan amalga oshiriladi, shu sababli bilish emotsional elementlarni – iroda, niyat, istaklarni o‘z ichiga oladi. Shu munosabat bilan aytish joizki, narsalar, atrofdagi voqelik hodisalari sub’ektning nazariga tushgan, nimasi bilandir uning diqqatini tortgan, u bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan, uning tomonidan jami boshqa predmetlar va jarayonlardan ajralib olingan taqdirdagina bilish ob’ektiga aylanadi. Shu ma’noda sub’ekt ob’ektni shakllantiradi, shuning uchun ham ob’ektsiz sub’ekt bo‘lmaganidek sub’ektsiz ob’ekt ham bo‘lmaydi, deydilar.

F
Скептицизм ва агностицизм
alsafa tarixida vaqti-vaqti bilan dunyo haqida ishonchli bilimlarga erishish mumkinligini shubha ostiga qo‘yuvchi ta’limotlar paydo bo‘lib turgan. Bunday ta’limotning birinchisi eramizdan avvalgi IV asrda paydo bo‘lgan antik skeptisizmidir. Skeptiklar bilishning mumkinligig` e’tiroz bildirmaga.lar, hekin bizning b)limlabimazniNg ishodcHliligini, ularling tashqi dunyo hodisalarhga muvofiqligini rhubHa ostiga 1o‘yganlar.

Skeptisizm t`raFdorlari ikki qkidad`f kelib chhqqanlap. Birinchipi – f`lsafada tizhlni tashkil etuvc(i yagona asos yo‘q, qa’ni u o‘z ichida mantiqan ziddiyatladir* Ickinchisi – faylaseflar bir%biriga zid keladagan ra bab-bar!var Rad etilishh mumkin bO‘lgan qoidalarni asoslashlari sababli falsAfa haqiqatni topa olmaydi. @inobarin, dufyo haqida ishonchlh bilimning bn‘lis(i mulkin eias.

Skeptisizmjing asoschilaridan biri Pipron (eralizd!n oldinfi taxeinan 365-75 yillar) xissiy idrnkni isHonchli deb hisoblaga. (masalan, agar biron narsa stb’ektga achahiq ymki shirin tuyulsa, shu haqidagi fikr h`aiqat bo‘ladi), yanglishuv esa, uninfcha sub’ekt bevosita hmdisadan mohixatni, ob’ekt asosini bilishga o‘tloqchi bo‘lganda paydo bo‘la`i. Uning fikricha, ob’ekt haqidagi harqanday davofa uning mazmuniga zid bo‘lgan da’voni q`ram`-qapshi qo‘qash mumkin* Demak skeptik uzal-kesil hukmlardan tiyilib turlog‘i lgzim.

Sin.palik Diogen va Sekst Emphrhk shunga o‘xshash g‘oyalarni yoqlab chiqdilar. Ul`r bilish faolIyatida, shuningdek kundalik hayot`a ham sub’ekp o‘z sog‘lom fikraga tayafmog‘a kerak deb hisoblaganlar. G‘rta `srlar davrida skeptisizm g‘oyalari ‘arbda hai (PEr Abelyar), Sharqda ham (al-E‘azzg,iy) rivoj doPdi. M`salan, Al-G‘arzoliy bunday degan: «Oxirigacha `ilishga ojizlik ham bilishdir; kishilarga Uni bilis( yo‘lini faqat Uni bilishfa ohixlhj Orqali yaratib bergaf Zotga shar`fl`rbolsin»¹.

Yanfi z`mon falsafarid! sieptisizm pozisiyarini Yum izchilik bilan himoya qilib chiqdi. Yum tashqi dunyoninc reallhgini shubha ksdhga oldi. Faqat o‘z sezgilarimizning realligiga shubhalanish mumkin emas, deydi shntlandiyalik bu mutafakkir& Sezgi organLaranInG bu taassurotlari y/ ularga tashQi dunyo ta’siri pufaylik yoki inqon aqlining `lo`ida energiyaqi tufayli kelib chiqishi mumkin. Bu yerda tajriba sezgilarimizning hapiaiy mafb`ini aniqlarhga ojizdir. Yul dujyoni bilish mumkinligini inkor etibgina qolmasdan, balki, shu bilan birga, sub’ektning xissiy taassurotlari doirasidan tashqarida biron-bir real narsaning mavjudligi to‘g‘risidagi masalani ochiq qoldirdi.

Nemis klassik falsafasining asoschisi I.Kant D.Yum g‘oyalarini tanqidiy jihatdan qayta ishlab chiqdi. Kantning transsendental idealizmi shundan iboratki, u, bir tomondan, bizning ongimizdan mustaqil ravishda «o‘zida narsalar» («vesh v sebe») mavjudligiga shubhalanmagan, ikkinchi tomondan esa, u «o‘zida narsalarni» prinsip jihatidan bilib bo‘lmaydi, deb da’vo qilgan. Narsalarning mohiyatini hech nima bilan payqab, ilg‘ab bo‘lmaydi. Bilish sub’ekti bo‘lgan odam faqat hodisalar va jarayonlar sirtida yotgan bilan kifoyalanadi, faqat hodisa, «biz uchun narsa» («vesh dlya nas»)bilan ish ko‘radi. «Biz uchun narsa» bizga «o‘zida narsalar» haqida hech nima demaydi. Dunyo inson uchun «o‘zida narsalar»ning bilib bo‘lmas siri bo‘lib qoladi, shuning uchun bu falsafa agnostisizm nomini oldi (yunoncha a – inkor, gnostos – bilib bo‘ladigan )

Agnostisizm – bu shunday ta’limotki, unga ko‘ra dunyo haqida haqiqiy, ishonchli bilimlarga erishib bo‘lmaydi. Agnostisizm bilishni faqat biluvchi aqlning faoliyati deb biladi.

Materialistlar Kantni u «o‘zida narsalarni» e’tirof etgani holda ularni bilib bo‘lmaydi deb e’lon qiladi, deb tanqid qilsalar, idealistlar uni u sub’ektdan tashqarida va unga bog‘lik bo‘lmagan holda allaqanday sirli «o‘zida narsalarni» e’tirof etadi, deb tanqid qiladilar. Agar Kant nazdida «o‘zida narsa»ni mutlaqo bilib bo‘lmasa, hozirgi zamon materialistlari uni hali bilib olinmagan narsadir, lekin bu uni mutlaqo bilib bo‘lmaydi, degan ma’noni bildirmaydi, deb biladilar.

Agnostisizm g‘oyasi XIX-XX asr falsafasida ham rivojlandi. Masalan, nemis fizigi va fiziologi G.Gelmgolsning (1821-1894) «simvollar nazariyasi» yoki «ierogliflar nazariyasi» o‘z mohiyatiga ko‘ra agnostik xarakterda edi. Gelmgols qarashlarining mazmuniga ko‘ra, sub’ektning sezgilari real predmetning obrazi emas, balki simvollar, shartli belgilar, ierogliflardir. U xissiy obrazning uni keltirib chiqargan timsol, «original», real narsa bilan aloq`sini, o‘xshashligini inkor etgan.

XIX-XX asrlar chegarasida agnostisizmning xana bir turi – konvensionalizm shaillandi. Konvensionalizm (lgtincha konvensio – shartnoma, kelishuv, bitim) – bu falsafiy ta’limot bo‘li`, unga ko‘ra ilmiy nazariyalar va tushunchalar tashqi dunyoning, uning tomonlari va xossalaRining real tafsifi eMas, balka olimlar o‘rtashdagi kelishtv mahsulidir. Konvensionalizmning enf yirik vakili fralsuz matematigi va filosodi Anri Puankaredir (1854-1912).

Ilmiy-texniiaviy taraqqiyot va informasion shviliza4sixa davrida hozirgi zam/n gnoseologiyasida shuni hisobga olmoq muhimki, bilish rub’dkti bilan ob’ekt orasida kg‘pijcha vnsitachi pribor, tadqiqot qurilmasi turadi. Bu o‘ziga xos gnoseologik vaziyatni vujudga ieltiradi. Pribor ob’Ektni adekvat, aynan aks ettirish jarayonica muayyan uzluksiz va tasodifiy xatolar kiritishi s`babli, tadpiqotchi ularga zarur korrelyatsiy` q)lmog‘i lnzim. Birop bu agnostisizmning tantanasini bildirmayda, baLki bizning bilish usullarimiz, mepkdlarimix, vosita va shakllarimiz doimiy takomillashtirilib turishga muhtoj ekanligini ko‘rsatadi. Bizfi qqrshab turgan dunymni bilish mumkin, bilish esa – sub’ektning haqiqatni anglash va uni o‘z amaliy, yaratuvchilik, o‘zgartiruvchilik faoliyatida qo‘llash maqsadida tashqi dunyoni ongli ravishda aks ettirishidhr.

2-bob. BILISh ShAKLLARI
1-§. Xissiy bilish

Билишда сезгининг роли

Har qanDay narqani, har qanday predmet yoji hodisani balish fikr xissiy idrokdan predletning lohiyati tomon boradigan jaraxondir. Xissiy bilim, jonli mushohada insonning qurshab turgan dunyo bilan bevosita aloqasi shaklidir. Xissay anglash t`shqi ta’sir anergiyasining ong faktiga aylanishidan boshqa narsa emas, Usiz biz borliqning hech qanday shakllaRi haqida hech nima bila olmaymiz. Biz jonli mushohada yordamida atrofdagi vokelikning turli xorsalari v` tomonlarini bilib olamiz, lekin birgina xissiy obrazlar bilan ularning mohiyatini !nglab ololiaymiz.

Bunga sabab, eng `vvalo, insof sezgi a’zolarining tabiiy cheklanganligidir. Masalan, odamning ko‘zi elektromagnit to‘lqinlarning butun spektrini to‘lik idrok eta olmaydi, u elektromagnit to‘lqinlar spektrining infraqizil, ultrabinafsha va rentgen qismlarini sezmaydi. Bunday tabiiy cheklanganlik boshqa sezgi a’zolariga ham xosdir. Masalan, odamning qulog‘i tebranish chastotasi 16 dan 20 ming Gs gacha bo‘lgan tovush to‘lqinlarini qabul qila oladi, yuqori chastotali yoki past chastotali tovush to‘lqinlarini eshitmaydi.

Tabiiy sezgi a’zolari bilan idrok etib bo‘lmaydigan hodisalarni maxsus yaratilgan sun’iy organlar orqali, ya’ni mikroskop, radioteleskop, lokator, barometr, Geyger hisoblagichi va boshqa xil priborlar vositasida idrok etish mumkin. Bu priborlar xissiy bilish quvvatini ancha kengaytiradi va kuchaytiradi. Shu bilan birga xissiy bilish bizni yanglishtirib qo‘yishi mumkin – ko‘z chalg‘ishi, sarob, xomxayol, ko‘z gallyusinatsiyasi, tovush effekti va hakozolar. Falsafa tarixida yangi zamon mutafakkirlari barcha bilimlarning xissiy kelib chiqishi muammosiga yuqori darajada ahamiyat berganlar. Masalan, Jon Lokk materialistik sensualizm (lotincha sensus - sezgi, sezish) prinsiplarini asoslab berar ekan, avval sezgida bo‘lmagan narsa intellektda bo‘lmaydi, shuning uchun kimki hech nimani sezmasa u hech nimani bilmaydi, deb yozgan edi.

S
Хиссий билишнинг шакллари
ezgilar, bu – shunday kanallarki, ularning vositasida odam qurshab turgan olam bilan bog‘langan, olam haqida bevosita axborot olib turadi. Sezgilar abstrakt tafakkur amalga oshishining asosi bo‘lgan ozuqadir.

Sezgi xissiy bilishning eng oddiy shakli, ob’ektivlik bilan sub’ektivlikning qorishmasidir, u manbai jihatidan ob’ektiv va u yoki bu sezgi a’zolarining tuzilishiga bog‘lik holda shakli jihatidan sub’ektivdir. Garchi sezgi bilish uchun yagona kanal bo‘lsada, birgina sezishning o‘zi tashqi dunyoni butun yaxlitligi, chuqurligi va konkretligi bilan anglab olish uchun yetarli emas. Sezgi sub’ektga o‘rganilayotgan ob’ektning ayrim tomonlari yoki xossalarini bilishga yordam beradi, ammo o‘zining tabiiy cheklangandigi qababli ob’eitni y`xlit holida bilishga imion bermaydi, Shuning uchun bhlish sezishdan idrok qilish tomon boradi.

Idrok – bu bir sezgi emas, u turli xil sezashlarning jamul-jami, kombinatriyasidir. Biz idroj qilish orqali predmetning ayrim tomonlarini emas, balki uni yaxlit holda aks dttiramiz. Masalan, sharsimgn, yashal-qiZil, yaltiroq, xushbuy, chuchuk-nordon narsalarni xis qilishlar bipgalijda ongimiZda /lma obrazida assotsiatsiyalashadi.

Hissiy bilishning idrojdan keyingi bosqichi tasavvurdir. U sezishdan ham, idrok qilishdan ham sifat jihatdan farq qiladi. Tasavvur – bu xissiy idrok bilan tushuncha o‘rtasidagi oraliq bosqichdi2. Sezish va idrok qilishdan farqli o‘laroq, tasarvur endi sub’ekt bilan ob’ektning bevosita o‘zaro 4a’siri bo‘lib chipmaydi. Ilgari biron-bir hodisa yoki predmdtni idrok etgan, jo‘rgan odam ularning obrazlarini hatto uLar bizning sezgilarimizga ta’sir etmagan taqdirda ham xotirlab, ko‘z oldiga keltirishi mumkin. Bundan tashqari, biz tasvirlaShlariga asoslanib, masalan, ilgar) o‘zimiz hech qachon ko‘rmagan tropik changalzorl`rni tasavvur qila glamiz. Birok sezgi va idrokdan farqli o‘laroq, tasavvur ilgari idrok etilgan predletni gavdalantirar ekan, uning konk2et-xissiy detallarining `ammasini emas, ba,ki faqat eng muhil, `araktepli qismlari, tkmonlari va belgilarini ifodalaydi.

Tasavvurlar sezgi va iDroklar kabi yorqif va aniq emas, ammo ular ancha uzoq vapt davom dtadi va barqarordhr. Tasavvurlar yordamiDa biz allaqachon bo‘lib k‘tfan voqealar manzarasini ongimizda tiklay olamiz. Bundan tashqari, tasav6ur bizga ileari idrok etilganlar aso3ida kelajak manzarasini ifodalab berishga imkgn beradi. Insonning kelajak obrazini tasvirlab va tuzib berish hayoq`ti farazd`n boshqa narsa emas. Xissiy bilirh qanchalik muhim bo‘lmasin rhuni aytish kerAk#i, u Cheklangan va tashqi dunyoning faqat tasHqi, bevosita, xissiy idrok etiladigan tomonini aks ettir`di. Buninf ustiga sezgi bizni yanglish yo‘lga boshdashi mumkin. Xirsiy bilishdan keyingi bosqich rarional bilishdir, abstrakt-mantiqiy tafakkurdir.
2-§. Rasional bilish
A
Рационал билишнинг роли
gar biz sezgilar vositasida hodisalar olamini aks ettirsak, sezgi bilan idrok etib bo‘lmaydigan mohiyatni aql bilan bilib olamiz. Aql bizning sezgi a’zolarimiz tashqi olamdan olgan axborotlarga asoslanib, hodisalar mohiyatini xiralashtiruvchi va yashiruvchi tashqi, tasodifiy holatlardan abstraktlashib hodisalar dunyosini tashqi, nomuhim xususiyatlar va aloqalardan xalos qiladi. Muhimni nomuhimdan farqlantira va ajrata olmaydigan sezgilardan farqli o‘laroq, aql hodisalardan hamma narsani emas, balki faqat eng muhimini, barqarorini, qonuniyatlisini oladi. Shuning uchun abstraksiyalar xissiy bilish uchun g‘oyat harakaterli bo‘lgan yorqinlik, bevositalik va yaqqollikdan mahrumdir.

Rasional, abstrakt-mantiqiy tafakkur hodisalar olamining qonuniyatli aloqalarini bilishga imkon beradi, bu esa insonga tashqi dunyoni bemalol tushunib olish va tevarak-atrofdagi voqelik hodisalari va jarayonlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish uchun zarurdir.

R