BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elml
ər seriyası
2015
UOT: 5704,01
TÜRKOLOGİYADA FELİN ANALİTİK FORMALARININ
TƏDQİQİ TARİXİ
A.A.HÜMBƏTOVA
Az
ərbaycan Dillər Universiteti
aynurahumbatova@yahoo.com
Bu m
əqalədə analitik formaların dörd əsirlik tədqiqi tarixi qısaca gözdən keçirilərək,
əsasən, bu tədqiqatların üç inkişaf mərhələsinə bölünməsinə gətirib çıxarır. Hər bir mərhələdə
dilçil
ərin müxtəlif fikirlərinə nəzər salınaraq, analitik formaların, nəticə etibarilə hələ də
t
ədqiq mövzusu olması vurğulanır. Bütün türk dillərində feli sözyaratma prosesinin əsas
hiss
əsini təşkil edən analitik fel formalarına daha çox önəm verilməsi nəticəsinə gəlinir.
Açar sözl
ər: türkologiya, analitik formalar, analitik fellər
Türk dill
ərində analitik fel və felin analitik formalrının tədqiqi çox qədim
tarix
ə malikdir. Amma bu formaların geniş və hərtərəfli tədqiqinə XIX əsrin
ortalarından başlanmışdır. O zaman bu formalar haqqında hətta indi də öz
n
əzəri əsaslarını qoruyub saxlayan bir çox irihəcmli əsərlər yazılmışdır. Bəzi
türk dill
ərində bu formalar dərindən öyrənilmiş, bəzilərində isə səthi tədqiq
olunmuşdur. Bütün türk dillərində bu formaların tam eyni struktura malik ol-
madığını nəzərə alaraq, bir çox oxşar xüsusiyyətlərini əsas götürərək, quruluşca
b
ənzər olan bəzi analitik formaları ilk dəfə sistemləşdirən A.A.Yuldaşev, ilk
olaraq, bu formalrın tədqiqi tarixinə xüsusi önəm vermişdir.
Ümumiyy
ətlə, türk dillərində analitik formaların dörd yüz illik tədqiqi
tarixi n
əticəsində bu formalar haqqında önəmli fikirlər irəli sürülsə də, bir çox
fikir ayrılıqlarına da tez-tez rast gəlmək mümkündür. Bu tədqiq tarixinin XVIII
əsrdən başlandığı qeyd olunsa da, türk dillərində analitik formaların özləri çox
q
ədim tarixə malikdir. Belə ki, bəzi türk dillərində bu formaların sayının 50-
d
ən artıq olması bu fikrin doğruluğuna dəlalət verir.
Ümumiyy
ətlə, analitik dillər və onunla bağlı hesab olunan anlayışlar -
“analitik for
malar”, ”analitik quruluş” dilçilikdə XIX əsrdən məhşur alman ali-
mi A.Şleyxerin dillərin morfoloji təsnifatının tərtibatında istifadə etdiyi “ana-
litik dill
ər” termini ilə məlum olmuşdur. O, müqayisəli dilçiliyin digər klas-
sikl
əri kimi hesab edirdi ki, mükəmməl insan və onun dili dünya tarixinin elə
40
ilk çağlarında mövcud olmuşdur. İnsan cəmiyyətinin inkişafı bu alimlər tərə-
find
ən özünəməxsus tənəzzül kimi qəbul olunur və analitik dillər hesab olunan
yeni hind-avropa dill
ərinə isə öz təbiiliyini itirmiş dillər kimi baxılırdı [6, 11].
P.O.Musayev
ə görə insan dilinin təkamül yolu, təxmini olaraq, aşağıdakı
şəkildə götürülür:
tam t
əcrid olma – dilin analitikliyi, hər hansı morfoloji əlamətlərin və ya
nişanələrin olmaması;
analitik formalar (analiz) – dild
ə morfoloji mənaların əsas ifadə üsulu kimi
analitik konstruksiyaların, daha sonra isə sözlərin analitik formaların əmə-
l
əgəlməsi;
sintez – analiz v
ə sintez arasındakı aralıq mövqe və ya hissə - aqqlütina-
tivl
əşmə; xüsusən daha çox möhkəm bütövlüyə xarakterik olan fleksiya –
şəkilçi və əsasın, kökün birləşməsi [6, 54].
Onu da qeyd etm
əliyik ki, yuxarıda qeyd olunmuş inkişaf yolu dillərin
inkişaf tarixi nəticəsində, bəlkə də bir neçə min illər ərzində, qüvvətli olan
dill
ərin başqa dillərin quruluşuna təsiri ilə morfoloji cəhətdən qarışıq tip
dill
ərin və ya müxtəlif tip dillərin xüsusiyyətlərinin hər hansı bir dildə
c
əmlənməsinə səbəb olur. Buna görə də, dilin təkamül prosesi və bu proses
zamanı bir neçə mərhələlər keçmiş dillər və bu mərhələlərdə digər dillərin
t
əsirinə məruz qalmış dillərdən biri hesab olunan Çin dili tipoloji cəhətdən
analitik dil olmasına baxmayaraq, morfoloji cəhətdən daha çox aqqlütinativ
xarakter
ə malikdir. Belə ki, Çin dilində analitik formalar aqqlütinativ dil hesab
olunan Az
ərbaycan dilindən kəmiyyət etibarilə qat-qat azdır.
Türkologiyada analitik yolla sözyaratma prosesi geniş yayılsa da, türk
dill
ərinin ayrı-ayrı yarımqruplarında o özünü müxtəlif şəkildə biruzə verir.
Başqa sözlə, bu prosesin yayılma sahəsi, əhatə dairəsi, ayrı-ayrı türk dillərində
müxt
əlif həcmdə, fəallıqdadır. Məsələn: analitik fellər miqdar etibarilə qıpçaq
qrupu dill
ərində (kumık, tatar, başqırd, qazax, özbək, noqay və s.) oğuz qrupu
dill
ərinə (türk, Azərbaycan, türkmən, qaqauz, krım tatarları və s.) nisbətən qat-
qat çoxdur. Qıpçaq qrupu dillərində geniş yayılmış “-p yat, -p yür, -p utira və
s.” bu q
əbildən olan qrammatik formantlarla yaranan analitik fel formaları isə
oğuz qrupu dillərində, demək olar ki, yox dərəcəsindədir [1, 3].
Ümumiyy
ətlə, türk dillərində fellərin analitik formalarının tədqiqi ilə məş-
ğul olan müasir dilçilər analitik formaların tədqiqi tarixini 3 tarixi mərhələyə
bölür:
1.XVII
əsrdən XIX əsrin ortalarınadək olan müddət;
2.XIX
əsrin ortalarından XX əsrin 20- ci illərinə qədər olan müddət;
3. XX
əsrin 20-ci illərindən indiyədək olan müddət.
İlk iki mərhələdə felin analitik formaları zəif tədqiq olunur. Belə ki, XVII
v
ə XVIII əsr qrammatikləri analitik formaları morfoloji vahidlərə aid edir və
onları şəkilçi formaları sırasında tədqiq edirdilər. XVIII əsrdə tatar dilinin
qrammatikasında “edi” ilə 12 və “bol-, kel-, al-“ ilə 3 analitik formalrın möv-
cudluğunu qeyd edən İ.Qiqanov da analitik formalar haqqında bu fikirdə idi.
41
Felin analitik formaları haqqında olan bu fikirlə XIX əsrin əvvəllərində razı-
laşılsa da, bəzi yeni mövqelər və vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif yanaşmalara
da rast g
əlinməyə başlanılırdı. Amma artıq XIX əsrin ortalarından başlayan II
m
ərhələdə felin analitik formalarının yeni adlı forması, mürəkkəb və tərkib
sözü ifad
ə edən, feli sifət və köməkçi feldən ibarət olan - perifrastik formalar
haqqında ilk fikirlər irəli sürülərək, german tədqiqatçılarının ənənəsi ilə, onları
yanlış olaraq sintaktik birləşmələr hesab edirdilər. Bəzi Azərbaycan dilçiləri
“idi” yarımçıq felini kömkçi fel hesab edərək, onları mürəkkəb fel formasının
düz
əlməsində istifadə edirdilər (M.A.Quliyev, D.A.İbrahimova, T.A.Hacıyev).
Bu zaman onlar unudurdular ki, mür
əkkəb söz komponentləri arasında elə bir
əlaqəni təşkil edir ki, bu əlaqə onların leksik mənasının özünəməxsus şəkildə
yaranmasına və bunun nəticəsində də yeni bir leksik vahidin əmələ gəlmsinə
g
ətirib çıxarır; mürəkkəb sözün yaranmasının vacib şərtlərindən biri hesab
olunan, yeni semantik sferada komponentl
ərin mənalarının realizə imkanları və
komponentl
ər arasında sintaktik əlaqənin pozulması ilə müşayiət olunma im-
kanlarıdır. Mürəkkəb sözün komponentləri həmişə leksik vahidlər - öz leksik
m
ənasını yalnız qismən realizə edən söz kimi dərk olunur, mürəkkəb söz özü
is
ə bütövlükdə hər hansı bir cümlə üzvü ilə sintaktik əlaqəsi nöqteyi-nəzərdən
xarakteriz
ə edilməyən komponentlərin leksik vahidi kimi qavranılır. Onu da
qeyd etm
əliyik ki, bu ən azından türk dillərində bu qaydadadır [8, 9].
Bununla yanaşı, bu zaman rus dilçiliyində analitik formalar haqqında
mübahis
əli məsələləri türk dillərinə təsirsiz ötüşmürdü. Belə ki, XIX əsrin ilk
yarısından “стать, начать, начинать (başlamaq), хотеть (istəmək), мочь
(bilm
ək, bacarmaq)“ kimi feli köməkçi fellər hesab olunaraq, felin analitik
formalarını düzəldən formalar kimi bir çox dilçilər tərəfindən, xüsusən də,
Az
ərbaycan dilçiləri tərəfindən, əsasən, mürəkkəb fel əmələ gətirən formalar
kimi q
əbul olunurdu. Bəzi dilçilərimiz isə A.A.Potebniya ilə həmfikir olaraq,
bu f
ormaları qramatik kateqoriya kimi deyil, hər hansı başlanğıc ifadə edən
m
əntiqi formalar kimi qəbul edirdilər.
Bel
əliklə, II mərhələ dövrü, gördüyümüz kimi, analitik formalar haqqında
qarışıq fikirlərlə zəngindir və ümumiyyətlə, səhvən analitik formaların hamı-
sını mürəkkəb və tərkibi fellərin daxilində şərhinə daha çox yer verilir, buna
gör
ə də bu formaların tədqiqi gecikərək, onların tədqiqinin III mərhələsinin ya-
ranmasına gətirib çıxarır. Bu mərhələdə türk dillərində felin analitik forma-
larının bir çox yeni xüsusiyyətləri üzə çıxarılaraq, onların dildə daşıdığı önəm
v
ə mahiyyət daha çox dərk olunur. Ümumiyyətlə, XX əsrin 50-ci illərində
ümumi dilçilikd
ə, xüsusən də türkologiyada “analitik quruluş” anlayışı fəal
müzakir
ə mənbəyi olub, müxtəlif dillərdə analitik formalar haqqında müəyyən
fikirl
ər irəli sürülürdü.
Bu m
ərhələdə türkologiyada ilk ən böyük, iri həcmli əsər A.A.Yuldaşev
t
ərəfindən (Аналитические формы глагола в тюркских языках, 1965)
q
ələmə alınmışdır. O, əsərində türk dillərində felin formalarının elmi-nəzəri
əsaslarını tədqiq edərək, onları bir neçə növə bölərək, xüsusi şəkildə sis-
42
teml
əşdirir.
Mü
əllif qeyd edirdi ki, qədim türk runik abidələrində analitik fellər
k
əmiyyət etibarilə bəzən çox hesab olunmağına baxmayaraq, onların quruluş
etibaril
ə, əsasən, hal-hazırda işlənən felin analitik formalarından fərqləndiyi
üçün o, müasir türk dill
ərinin leksik bazası əsasında tədqiqata başlanmasını
daha m
əqsədəuyğun hesab edərək, bu formaların kəmiyyətini aşağıdakı şəkildə
şərh edərək, dəqiqləşdirir.
A.A.Yuldaşev hesab edir ki, analitik formaları bir konkret əlamətə
əsaslanıb təyin etmək mümkün deyil. Belə ki, eyni dil qrupuna aid olan dillərdə
bel
ə bir çox hallarda analitik formalar bir-birindən fərqlənir. Bəzən kəmiyyət,
b
əzən forma və bəzən də tərkib baxımından fərqli olan bu formaları türk
dill
ərində də müəyyənləşdirmək imkanının olduğunu vurğulayaraq, onları
k
əmiyyət etbarilə belə müəyyənləşdirməyə çalışır. O, bəzi türk dillərində (türk,
Az
ərbaycan, yakut, kumık) bu formaların 50-dən artıq daimi formasını, bəzi-
l
ərində (noqay, qırğız və qaraçay-balkar) 40-50 civarında olan formasını, bəzi
yerd
ə qalan türk dillərində, xüsusilə də, tuvin dilində, təqribi olaraq, onların 30
formasını qeyd edir [8, 28].
Gördüyümüz kimi, burada Az
ərbaycan dili türk dilləri içərisində felin
analitik formalarının zənginliyi etibarilə üstün mövqe tutduğu nəzərdən yayın-
mır. Bu da bir daha dilimizin türk dilləri arasında da qədimliyi ilə seçildiyinə
d
əlalət verir.
Onu da qeyd etm
əliyik ki, A.A.Yuldaşev özü də əsərində vurğulayırdı ki, o,
bütün türk dill
ərində olan analitik fel formalarının ayrı-ayrılıqda malik olduğu
xüsusiyy
ətləri dərindən tədqiq etməyə çalışmamışdır [8, 15]. O, sadəcə olaraq,
ümumtürk dilind
ə bu formalara xas struktur cəhətləri şərh etməyə önəm
vermişdir.
Ondan başqa bir çox dilçilər felin analitik formalarına qrammatikanın bir
t
ərkib hissəsi kimi yanaşır, bəziləri isə onu frazeoloji vahidlər – sərbəst və sabit
söz birl
əşmələri kimi qəbul edir. Bir çox dilçilər, ümumiyyətlə, söz birləşməsi
il
ə analitik fel arasında, demək olar ki, heç bir sərhəd qoymurlar. Məsələn:
A.N.Kononov yazır: “Fellərin sintaktik-morfoloji yaranma üsulundan başqa,
tamamil
ə sintaktik yaranma üsulu da mövcuddur. Bu növ fellər sabit söz
birl
əşmələridir ki, tamamlıq, zərflik və ya bəzən də mübtəda və feli xəbərdən
ibar
ətdir və tam vahid bir məfhum ifadə edir. Məsələn: iş görmək, hesab etmək
v
ə s. Başqa sözlə, müəllifin fikrincə, “iş görmək” həm sabit söz birləşməsi,
h
əm də feldir [5, 278].
Bu zaman onu da qeyd etm
əliyik ki, yalnız bir məfhum ifadə etməsinə, yəni
bir
əlamətə əsaslanaraq, analitik formaları sabit söz birləşmələrinə aid etmək
doğru sayılmaz. Belə ki, sözləri yalnız onların semantik mənalarına əsaslanaraq,
qruplaşdıraraq sistemləşdirmək dildə qarma-qarışıqlıq törədir. Hətta tərkibi
fell
əri də belə, yalnız bir vahid məna ifadə etməsinə görə qruplaşdırıb, ayrıca
bir morfoloji vahid kimi göst
ərmək dilin tədqiqi nöqteyi nəzərdən düzgün deyil.
H
ər bir sintaktik və yaxud da morfoloji tərkiblərin, onu başqa tərkiblərdən fərq-
43
l
əndirən bir çox xüsusiyyətləri olur. Bu xüsusiyyətləri tam müəyyən etdikdən
v
ə onlara məxsus spesifik cəhətləri göstərdikdən sonra, bu tərkibləri qruplaş-
dırmaq haqqında danışmaq olar.
A.M.Şerbak analitik formaları morfologiyaya aid edirdi. O, qeyd edir ki,
türk dill
ərində fel düzəltmədə analitik formaların rolu olduqca böyükdür. “Et,
kıl, bol, ur” və bu kimi başqa analitik formaların köməkçi fel komponenti kimi
işənən formalarına, demək olar ki, bütün türk dillərində rast gəlinir. Məsələn:
az
ərb. “ele-“, türkmən “eylə-“, uyqur “ayli-“, başqırd “yasa-“, türkcə “yap-,
buyur-“
, çuvaş “tu-“, yakut “qin” [7,153].
Bel
əliklə, türk dillərində felin analitik formaları haqqında yazılmış əsərlərə
əsaslanaraq, onlar haqqında aşağıdakı nəticəyə gəlmək olar: felin analitik for-
maları bütöv mənalı felin və ilk olaraq, heç bir birləşmə strukturlu elementlərdə
götürülm
əyən və həmin birləşmələrdən yalnız kənarda meydana çıxan; ikincisi,
bu birl
əşmənin leksik əsasını təşkil edən elementin məntiqi hallarda tam başqa
element
ə tətbiq olunması; üçüncüsü, başqa formanın mənasının və ya felin
qrammatik sistemd
ə müstəqil, heç nə ilə əvəz olunmayan məna vahidinin üs-
lubi variantını təşkil edən, qrammatik məna ilə bağlanmış müəyyən bir
köm
əkçi felin hissələrə ayrılmış sintez forması kimi ifadə olunur [8, 26].
ƏDƏBİYYAT
1. Mirz
əzadə H.İ. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı: 1962, 372 s.
2. Zeynalov F.R. Müasir türk dill
ərində analitik yolla yaranan fel formaları / Elmi əsərlər. Dil
v
ə Ədəbiyyat, № 4. Bakı, 1977, 70 s.
3. Zeynalov F.R. Türk dill
ərinin müqayisəli qrammatikası. I hissə (fonetika, leksika,
morfologiya). Bakı: Maarif, 2008, 353 s.
4.
Будагова З.И. Основы грамматики современного азербайджанского языка.
5.
Кумахов М.А. О, так называемых, аналитических глаголов. Академия Наук СССР.
Аналитические конструкции в языках различных типов. М.: Наука, 1965, 343 с.
6.
Мусаев П.О. Аналитические формы глагола в языках различных типов. Дис. ... канд.
филол. наук. Баку, 1996, 145 с.
7.
Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Глагол). Ле-
нинград: Наука, 1981, 183 с.
8.
Юлдашев А.А. Аналитические формы глагола в тюркских языках. М.: Наука, 1965,
275
с.
ОБ ИСТОРИИ ИССЛЕДОВАНИЙ АНАЛИТИЧЕСКИХ ГЛАГОЛЬНЫХ ФОРМ
В ТЮРКОЛОГИИ
А.А.ГУМБАТОВА
РЕЗЮМЕ
В этой статье приводим краткий обзор исследований, проведенных за четыре века
и это, в основном, приводит к трехэтапному развитию. Взглянув на различные мнения
каждого лингвиста на каждом этапе, в конечном счете, можно прийти к мнению, что
аналитические формы все еще являются предметом исследований. В результате прихо-
дим к выводу, что в словообразовании глагольных форм всех тюркских языков все
44
больше нужно уделять внимание на исследование аналитических глагольных форм.
Ключевые слова: тюркология, аналитические формы, аналитические глаголы.
ON THE HISTORY OF INVESTIGATION
OF ANALYTICAL VERB FORMS IN TURKOLOGY
A.A.HUMBATOVA
SUMMARY
In this paper, the four century investigation process of analytical verbs is briefly studied
and the very investigation leads to their division into three development stages. Taking a look
at different views of linguists on each stage, analytical forms are still ultimately emphasized as
the subject of research. As a result, it is mentioned that a higher priority must be given to the
analytical verb formations, as they are the main part of the verbal word formation in the Turkic
languages.
Key words: turkology, analytic forms, analytic verbs.
45
Dostları ilə paylaş: |