1 Elektromagnit maydonning biologik ob’ektlarga ta’sir darajasi qaysi parametrlar bo‘yicha aniqlanadi?

[ = --------- .
4 n R:
bunda: PM - manbaning nurlanish quvvati. Agar bu manba yo‘naltirilgan harakatga ega boisa. (antenna), unda:

Рм 0
I =------- --------
4 гг R
bunda: Q - antennanmg kuchaytinsh koelTitsienti bo*lib. hisoblashlar yordamida aniqlanadi.
Induktorlar, termik qurilmalarmng kondensatorlan. generalorlarmng ayrim qismlarini ulovchi fider limyalan, transformatorlar. antennalar. tolqin uzatgichlaming ochiq qismlari va o*ta yuqori chastota generatorlari elektromagnit tolqinlannmg manbalari sita-tida qaralishi mumkin.
Bu manbalarda hosil boladigan elektromagnit tolqinlari radiochastoialarimng tavsilfi

O'zgaruvchi elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta'siri Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta'siri elektr va magnet maydonlarining kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi tebranish chastotasi, nurlanishning tanani ma'lum yuzasida to'planishi va inson prganizmining shaxsiy xususiyatlariga bog'liq bo'ladi. Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta'sir ko'rsatishining asosiy sababi inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta'sirida musbat va manfiy qutblarga bo'lina boshlaydi. Qutblangan molekulalar elektromagnit maydoni tarqalayotgan yo'nalishga qarab harakatlana boshlaydi. Qon, hujayra va hujayralar oralig'idagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon ta'siridan ionlashgan toklar hosil qiladi. O'zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi hujayralarini o'zgaruvchan dielektrik qutblanish, shuningdek, o'tkazuvchi toklar hosil bo'lishi hisobiga qizdiradi. Issiqlik effekti elektromagnit maydonlarining energiya yutishi hisobiga bo'ladi. Energiya yutilishi va ionlashgan toklarning hosil bo'lishi biologik hujayralarga maxsus ta'sir ko'rsatishi bilan kechadi, bu ta'sir inson ichki organlari va hujayralaridagi nozik elektr potensiallari ishini buzish va suyuqlik aylanish funksiyalarining o'zgarishi hisobiga bo'ladi. O'zgaruvchi magnit maydoni atom va molekulalarning magnet momentlari yo'nalishlarining o'zgarishiga olib keladi. Bu effekt inson organizmiga ta'sir ko'rsatish jihatidan kuchsiz bo'lsada, lekin organizm uchun befarq deb bo'lmaydi. Maydonning kuchlanishi qancha ko'p bo'lsa va tuning ta'sir davri davomli bo'lsa, organizmga ko'rsatuvchi ta'siri shuncha ko'p bo'ladi. Tebranish chastotasining ortishi tana o'tkazuvchanligini va energiya yutish nisbatini oshiradi, ammo kirib borish chuqurligini kamaytiradi. Uzunligi 10 sm dan qisqa bo'lgan to'lqinlarning asosiy qismi teri hujayralarida yutilishi tajriba asosida tasdiqlangan. 10-30 sm diapazondagi nurlanishlar teri hujayralarida kam yutiladi (30-40%) va asosan ularning yutilishi insonning ichki organlariga to'g'ri keladi. Bunday nurlanishlar nihoyatda xavfli hisoblanadi. Organizmda hosil bo'lgan ortiqcha issiqlik ma'lum chegaragacha inson organizmining termoregulatsiyasi hisobiga yo'qotilishi mumkin. Issiqlik chegarasi deb ataluvchi ma'lum miqdordan boshlab (I>10 mVt/sm2 ), insonl organizmda hosil bo'layotgan isiqlikni chiqarib tashlash imkoniyatiga ega bo'lmay qoladi va tana harorati ko'tariladi, bu esa o'z navbatida organizmga katta zarar yetkazadi. Issiqlik yutilishi inson organizmining suvga serob qismlarida yaxsfii kechadi (qon, muskullar, o'pka, jigar va h.k.). Ammo issiqlik ajralishi qon tomirlari sust rivojlangan va termoregulatsiya ta'siri kam bo'lgan organlar uchun juda zararlidir. Bularga ko'z, bosh miya, buyrak, ovqat hazm qilish organlari, o’t va siydik xaltalari kiradi. Ko'zning nurlanishi ko'z qora cho'g'ining xiralashishiga (kataraktaga) olib keladi. Odatda ko'z qora cho'g'ining xiralashishi birdaniga rivojlanmasdan, nurlangandan keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd bo'ladi. Elektromagnit maydoni inson organizmiga ma'lum o'tkazuvchanlikka ega bo'lgan dielektrik material sifatida hujayralarga issiqlik ta'sirini ko'rsatibgina qolmasdan, balki bu hujayralarga biol ogik obyekt sifatida ham ta'sir ko'rsatadi. Ular to'g'ridan-to'g'ri markaziy nerv sistemasiga ta'sir ko'rsatadi, hujayralarning yo'nalishini o'zgartiradi yoki molekula zanjirini elektr maydoni kuchlanish chiziqlari yo'nalishiga aylantiradi, qon tarkibi oqsil molekulalari biokimyo faoliyatiga ta'sir ko'rsatadi. Qon tomir sistemasining funksiyasi buziladi. Organizmdagi uglevod, oqsil va mineral moddalar almashinuvini o'zgartiradi. Ammo bu o'zgarishlar funksional xarakterda bo'lib, nurlanish ta'siri to'xtatilishi bilan ularning zararli ta'siri va og'riq sezgilari yo'qoladi. Elektromagnit maydonining normalari. Muhofaza usullari Respublikamizda yo'lga qo'yilagan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda kam birlikni tashkil qiladi. Shuning uchun organism uzoq vaqt nurlanish ta'sirida bo'lgan taqdirda ham hech qanday o'zgarish bo'lmasligi mumkin. Me'yoriy huijat bo'yidia ko'zda tutilgan «Yuqori, o'ta yuqori va haddan tashqari yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar uchun sanitar norma va qoidalar» quyidagicha ruxsat etilgan norma tva chegaralarni belgilaydi: ish joylarida elektromagnit maydoni radiochastota kuchlanishi elektr tarkibi bo'yicha 100 kGs - 30 MGs chastota diapazonida 20 V/m, 30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligi kerak. Magnit tarkibi bo'yicha esa 100 kGs - 1,5 MGs chastota diapazonida 5 V/m bo'lishi kerak. SVCh 30-300 000 MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm2 , ish kunining 2 soatidan ortiq bo'lmagan vaqtdagpnurlanish 100 mk Vt/sm2 , 15—20 minutdan oshmagan vaqtdagi nurlanish esa 1000 mk Vt/sm2dan oshmasligi kerak. Bunda albatta muhofaza ko'zoynagi taqilishi kerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 10 mk Vt/ sm2dan oshmasligi kerak. SVCh diapazonida kasbi nurlanish bilan bog'lanmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mkVt/sm2dan oshmasligi kerak. Yuqorida keltirib o'tilgan formulalarni tahlil qilish, elektromagnit maydonidari ish joylarini uzoqroq joylashtirish va elektromagnit maydonlari oqimlarini yo'naltiruvchi antennalar bilan ish joylari orasidagi masofanr uzaytirish, generatorning nurlanish kuchlanishini kamaytirish, ish joylari bilan nurlanish oqimlari uzatilayotgan antennalar orasiga yutuvchi va qaytaruvchi ekranlar o'rnatish, shuningdek, shaxsiy muhofaza aslahalaridan foydalanish ish joylaridagi elektromagnit maydonlaridan muhofazalanishning asosiy vositalari hisoblanadi. Oraliqni uzaytirish yo'li bilan erishiladigan muhofaza usuli eng oddiy va eng samarali hisoblanadi. Bu usuldan ish joylari elektromagnit, maydonlaridan tashqarida bo'lgan ishchilar va shuningdek, nurlanuvchi ustanovkalarni uzoqdan turib (boshqarish imkoniyatini beradigan hollarda foydalanish mumkin. Bu usuldan foydalanish imkoniyati ish bajarilayotgan xona yetarlicha kattalikda bo'lgandagina muvaffaqiyatli chiqadi. Nurlanishni kamaytirishning yana boshqa usuli kuchli nurlanish generatorini, kuchsizroqi nurlanish generatori bilan almashtirishdir. Lekin bu usulda texnologik jarayonni hisobga olish. Nurlanishi kuchini kamaytirishning boshqa usuli sifatida antennaga ekvivalent bo'lgan nurlanishni yutuvchi yoki kamaytiruvchi qurilmalarni attenyuatorlarni qo'llash, generatordan nurlanish tarqayotgan qurilmagacha bo'lgan oraliqdagi nurlanish kuchini yo'qotishi yoki kamaytirishi mumkin. Nurlanishni yutuvchi qurilmalar koaksial va to'lqin qaytaruvchi bo'lishi mumkin. Bu qurilmalarning sxemasi 2.1-rasmda keltirilgan. Energiya yutgich sifatida grafit yoki boshqa uglerodli qotishma ishlatiladi. Shuningdek, ba'zi bir dielektrik materiallardan foydalanish mumkin. Bunday materiallar qatoriga rezina, polistirol ya boshqalarni kiritish mumkin. O'zgaruvchan so'ndirish kuchiga ega bo'lgan to'lqin o'tkazgich attenyuatorlarning pichoqli va plastinkali turlaridan foydalalanish mumkin. Bunday energiya yutuvchi qurilmalarning energiya ta'sirida qizishini hisobga olib, ularda sovitish yuzalari hosil qilinadi (qovurg'asimon; yuzalar; shuningdek, suv oqimlari harakatidan foydalaniladi.

2) Elektrostansiya, texnologik jarayonlar nazorati, kristallsimon moddalarning tarkibini tahlil qilish, izotop diagnostika ishlari, kasallarni rentgen nurlari yordamida aniqlash, mahsulotlar sifatini rentgen yordamida baholash ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish, sifatini baxolash va avtomatlashtirishda) har xil maqsadlar uchun radioktiv moddalardan foydalaniladi, negaki nurlanish ta‘sirida ba‘zi moddalar xossalarini o‗zgartirishi mumkin. Ko‗pchilik reaksiyalar ionlashgan nurlanishlar ta‘sirida yuqori xarorat va bosim ta‘sirisiz borishi mumkin. Radioaktiv moddalar nazorat-o‗lchov apparaturalarida, yong‗in signalizatsiya xabarnomalarida ishlatiladi. Bularning xammasi, shuningdek inson xayot faoliyatiga xavf soladigan ionlashgan nurlanishningatrof muxit negativ omili sifatida ortishi va ishchilar va axoli radiatsion xavfsizligi ta‘minlash uchun kerakli chora tadbirlar olib borilishini talab etiladi. YAdro energetikasi rivoji va ionlashgan nurlanishlar manbalarini ilmiy, texnika xalq xo‗jaligi turli soxalarida keng qo‗llanilishi inson uchun radiatsion xavf va atrof muxitni radiaktiv moddalar bilan ifloslanish xavfini yaratadi. Ushbu korxonalardagi avariyalar juda katta xavf tug‗dirishi mumkin. SHuning uchun radiatsiya nima, qaysi xolatlarda u inson uchun xavf tug‗diradi, insonlarga zararli ta‘siri, radiatsion nurlanishlardan muxofazalanish choralarini o‗rganish zarur.Ionlashgan nurlanishlar manbalari tabiiy (quyosh, kosmik nurlar, erda tabiiy tarqalgan radioaktiv moddalar, radioaktiv suv va b.) va texnogen (yadroviy reaktorlar, yadroviy materiallar,texnologik jarayonlarda ishlatiladigan tabiiy yoki sun‘iy radioaktiv izotoplar (radionuklidlar),rentgen apparat, radiolampalar, radioaktiv chiqindilar qayta ishlash va ko‗mish joylari, uranqazilmalari).

Radioaktivlik–atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida boshqa bir atom
yadrolarini xosil qilishidir. Radioaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar ta‘sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar xosil bo‗ladi. Moddalarning ionlanishi uning asosiy fizik-kimyoviy xossalarini o‗zgarishi bilan kuzatiladi, biologic to‗qimalar uchun xayot faoliyati buzilishi bilan kuzatiladi. SHuning uchun radioaktiv nurlanishlar tirik organizmga zararli ta‘sir ko‗rsatadi. Bunday ionlovchi nurlanishlarga rengen nurlari, α, β, γ-nurlar, shuningdek neytron oqimlari kiradi.
Alfa nurlari katta ionlashtirish xususiyatiga ega bo‗lgan, harakat doirasi katta bo‗lmagan geliy atom yadrosining musbat zaryadlangan zarrachalari oqimi hisoblanadi. Harakat doirasi katta bo‗lmaganligi sababli inson teri qavatigagina ta‘sir qilib, terini yorib kira olmaydi, shuninguchun ham uncha zararli emas. Zarrachalar organizm ichiga kirgan xolda juda xavfli ta‘sir ko‗rsatadi.
Betta nurlari manfiy zaryadlangan radioaktiv moddalarining atom yadrolari tarqatadigan electron yoki pozitron oqimidir. Bu nurlarning xarakat doirasi ancha keng va yorib kirish qobiliyatiga ega. Ular inson organizmiga kirganda xavflidir.
Gamma nurlari ionlash qobiliyati katta bo‗lmasada, katta yorib kirish qobiliyati va 1000 m gacha tarqalish xossasiga ega bo‗lib, yadro reaksiyalari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga keladigan yuqori chastotali elektromagnit nurlari hisoblanadi.Tashqi ta‘sirlanishda xavfli xisoblanadi.
Rentgen nurlari moddalarni elektron oqimlar bilan bombardimon qilinganda ajralib chiqadigan 48 elekromagnit nurlardir. Bu nurlarni γ nurlari kabi ionlanish xususiyatlari oz bo‗lsada, yorib kirish xususiyati nihoyatda katta.
Neytron nurlanish-yuqori singish qobiliyatiga ega bo‗lgan zaryadlanmagan zarrachalar
(neytronlar) oqimi. Ularning tarqalish tezligi 20 000 km/sek etishi mumkin. Tashqi va ichki nurlanishda xavfli xisoblanadi.
SI sistemasi bo‗yicha radiofaollikni o‗lchash birligi – bekkerel (Bk), 1 Bk – bu bir soniyada sodir bo‗ladigan bitta parchalanishga teng. 1 Bk = 2,7*10-11 Ki yoki 1 Ki = 3,7*1010 Bk ga teng.Ionlovchi nurlanishlarni chegaralashda uning asosiy parametrlari ekspozitsiya, yutilgan va ekvivalent miqdorlardan foydalaniladi.
Radioaktiv nurlanishlarning ma‘lum muhitdagi ta‘sirini aniq belgilash maqsadida
«nurlanishlarning yutilgan dozasi» - Dyu tushunchasi kiritiladi. bunda W-nurlantirilgan modda tomonidan ion nurlarining energiyasi, J;m-nurlantirilgan moddaning og‗irligi, kg.
YUtilgan doza birligi sifatida rad (SI birligida grey-Gr) qabul qilingan. 1 rad 1 kg og‗irlikdagi moddaning 0,01 J energiya yutishiga to‗g‗ri keladi. 1 rad = 0,01 Gr (1 Gr = 100 rad).Rentgen va gamma nurlanishlarining miqdoriy tavsifi ekspozitsion doza hisoblanadi.
DE=Q/m, bunda, Q — bir xil elektr zaryadlariga ega bo‗lgan ionlarning yig‗indisi, Kl; m — havoning og‗irligi, kg.
Rentgen va gamma nurlanishlarining ekspozitsion dozasi birligi sifatida kulon/kilogramm
(Kl/kg) qabul qilingan. Rentgen va gamma nurlanishlarining ekspozitsion dozasi kulon-kilogramm shunday birlikki, u nurlanish bilan tutashgan 1 kg quruq atmosfera havosida 1 Kl miqdordagi elektr zaryadlarining musbat va manfiy belgilari bo‗lgan ionlarni vujudga keltiradi. Rentgen va gamma nurlanishlarining tizimdan tashqaridagi birligi rentgen hisoblanadi.
Har xil radioaktiv nurlarning tirik organizmga ta‘siri ularning ionlovchi va kirib boruvchi
xususiyatiga bog‗liq. Har xil nurlar bir xil dozada yutilganda biologik ta‘siri bir-biridan farq qiladi. SHuning uchun radiatsiya xavfini aniqlash maqsadida doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan (biologicheskiy ekvivalent rentgena). 1 ber-har qanday ion nurlanishlarining biologic hujayralarda rentgen va gamma nurlanishlarining 1 rad ga teng keladigan biologik ta‘siridir.
Dekv=Dyu/K
bunda: K-sifat koeffitsienti. Bu koeffitsient ishlatilayotgan nurlanuvchi modda biologik
ta‘sirining birligi sifatida qabul qilingan rentgen nurlanishlari ta‘sirini nisbati hisoblanadi. α-
nurlanish K=20, neytron – 10, β va γ-nurlanish =1.
Xalqaro SI tizimida ekvivalent miqdor birligi Zivert (Zv). 1 Zv 100 ber.