1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
41 və onun azadlığı uğrunda mübarizədə həlak olmuşdur. Ölü- mündən 42 il sonra 280-cı ildə Afinada Demosfenin heykəli ucaldılmışdı. Lakin burada bir şeyi unutmamalıyıq ki, hər adam rəssam, bəstəkar, heykəltaraş, şair ola bilmədiyi kimi, natiq də ola bilməz. Natiq olmaq üçün də fitri qabiliyyət-istedad lazımdır, zəngin dünyagörüşünə malik olmaq vacibdir. Amma hər adam yox, istedadı olan şəxs öz üzərində ciddi çalışmaqla bu sənətin sirlərini dərindən öyrənərsə natiq ola bilər. Natiqlik sənəti Yunanıstan mərhələsindən sonra Roma dövrünə qədəm qoyur. Eramızdan əvvəlki son yüzillikdə Roma Yunanıstanı işğal etməklə Ellin mədəniyyətinə də yiyələnir. Xüsusən humanitar elmlər estafetini qəbul edən Romanın filo- sof, alim və ictimai xadimləri poetika, qrammatika və ritori- kanın nəzəri problemlərini sistemləşdirirlər, natiqlik sənətinin incəliklərini və onlara yiyələnmək yollarını bütün incəliklərinə qədər izah və şərh edirlər. Mark Tulli Siseron (e.ə. 106-43), Qay Yuli Sezar (e.ə. 102-44), Mark Yuni Brut (e.ə. 85-43) və başqa alim və ictimai xadimlər Roma natiqlik sənətini bütün dünyada şöhrətləndirirlər. Məşhur şərkərdə, natiq, dövlət xadimi, 49, 46, 44-cü illər- də dövlət başçısı seçilmiş Qay Yuli Sezar Romanın öz başçılığı altında elm qanunlarına uyğun dövlət olmasına çalışmış, müharibələrdə çox qanlar axıtmış və qalib gəlmişdi. Bu aman- sız diktator “Hall müharibəsi haqqında qeydlər”, “Vətəndaş müharibəsi haqqında qeydlər” adlı əsərlərində dövlətin rolunu cəmiyyətlə bağlamaqla yox, dövlət başçısının istəyi ilə qurmağı əsaslandırırdı. Yuli təqvimi islahatını həyata keçirmək üçün öz təklif və göstərişlərini vermişdi. Onun məhkəmələrdə vəkil ki- mi çıxışları stenoqramlaşdırılmış, indi də ilk nümunələr kimi saxlanılır və öyrənilir. Demokratik fikirli ziyalı, siyasi xadim, yaş fərqlərinə bax- mayaraq Qay Yuli Sezar və digər senatorlarla neçə illər dostluq etmiş Mark Yuni Brut natiqlik sənətinin sirlərini mükəmməl
42 öyrənmiş, görkəmli natiq olmuşdur. Lakin o sonralar təkbaşına qərarlar verən və dövlətin idarə olunmasında senatorların fikir- lərinə dözümsüzlük göstərən Qay Yuli Sezara qarşı başlanmış mübarizəyə başçılıq etmiş, diktator hökmdarın qətlində şəxsən iştirak etmişdi. Senatın iclasında Sezarın təkbaşına hakimiy- yətinə qarşı sərtliklə çıxan senatorlar paltarlarının altında saxladıqları xəncərləri onun sinəsinə sancmışdılar. Bu sui- qəsddə Qay Yuli Sezarın özünə dost hesab etdiyi Brut başçılıq etmişdi və ona vurulmuş 23 xəncər zərbəsindən biri də onun olmuşdu. Yazılanlara görə 23 senatın cərgəsində Brutun da ona qarşı çıxıb zərbə endirməsini gözləməyən Qay Yuli Sezar “Brut, sən də?!” nidası ilə öz münasibətini bildirmişdi ki, bu ifadə afforizmə çevrilmiş, dostluqda xəyanətə etiraz kimi səslənməkdədir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu hadisədən düz bir il sonra respublikaçılar dəstəsində mübarizə aparan Brut Sezarın oğul- luğa götürdüyü bacısı nəvəsi və varisi Oktavyanın (Oktavyan Qay Yuli Sezar tərəfindən Misirə başçı göndərilmişdi) koman- dasına təslim olmamaq üçün özünü zəhərləyib öldürmüşdü. Antik dövrün ən məşhur natiqi, yazıçı, vəkil və görkəmli siyasi xadimi Mark Tulli Siseron özünün “Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlər haqqında” və “Natiq” traktatla- rında natiqlik sənətinin tarixi, üslubiyyat və nitq mədəniyyəti məsələlərinin geniş izahını vermişdir. Roma natiqlik məktəbi- nin parlaq ulduzu Siseron iki suala cavab axtarırdı: 1.
Kimə natiq demək olar? 2.
Hər adam natiq ola bilərmi? Eyni zamanda “Nəyi demək?”, “Harada demək?” və “Necə demək?” sualları da onu düşündürürdü. Siseron nitqin qarşısında isə üç tələb qoyurdu: 1.
2.
Nitq dinləyiciyə güclü müsbət təsir göstərməlidir; 3.
Nitq söyləniləndə qulaq asanlara ləzzət verməlidir, həzz mənbəyi olmalıdır.
43 Siserona görə: “Şairlər anadan şair doğulurlar, natiqlər isə ictimai-siyasi həyatda sonradan yetişirlər”. “Əsl natiq o şəxsdir ki, adi işlər haqqında sadə, böyük işlər haqqında əzəmətlə, orta səviyyəli işlər barədə isə yuxarıdakılar arasında orta mövqe tutan bir üslubda danışmağı bacarır” (35, səh.17). Natiq öz zəh- məti ilə elm və mədəniyyət , təlim və tərbiyə məsələləri ilə bağlı kitablardan bilik və məlumat toplamalı, nitqi gözəlləşdi- rən, onun təsir gücünü artıran, insanlara əsl insani keyfiyyətlər bəxş edən, onları kamilləşdirən fikirləri aşılamalıdır. O, “Natiq haqqında” əsərinin birinci hissəsində qeyd edir ki, natiq olmaq üçün birinci və ən zəruri şərt ona təbiətin bəxş etdiyi istedaddır. Axı natiq olmaq üçün dərin zəka və həssaslıq tələb olunur. Elm bunları oyada bilər (Siseron. Tri traktata ob oratorskom iskustve, M., 1972, səh.99). Siseronun fikrincə, əgər istedad in- sanın gözəlliyidirsə, bu gözəlliyin rəngi natiqlikdir (Siseron, səh.266). Deməli, xüsusi istedad sahibləri natiq kimi yetişə bi- lər və bu sənəti zirvəyə qaldıra bilərlər. Hər adam natiq ola bil- məz! Topladığı faktik materialları, müşahidə etdiyi hadisələri, zərurətdən doğan rəqəmləri, nəzəri ədəbiyyatdan götürdüyü mülahizələri və s. yadda möhkəm saxlamağı, yeri gəldikcə on- lardan məharətlə istifadə etməyi bacarmaq böyük hünərdir. Ancaq müdrik adam həqiqi natiq ola bilər. Həqiqətən də natiq- lik gözəllik haqqındakı elmlərə əsaslanır. Müdriklik və hazırca- vablığı yüksək qiymətləndirən Siseron deyirdi ki, dinləyicilərin yorğunluğunu aradan qaldıran, məqamına düşən mənalı zara- fatlar da müdriklik əlamətidir. Həqiqi natiq öz müdrikliyi və dinləyicilərə güclü təsir göstərmə məharəti ilə təkcə nüfuz qa- zanmır, həm də vətəndaşlara, dövlətə fayda verir, uğurlar gətirir, səadət bağışlayır (Siseron, səh.83). Eramızın I yüzilliyində həm Yunanıstanın, həm də Roma- nın əvvəlki əsrlərdə yaşamış natiqlərinin nitq mədəniyyəti ilə bağlı fikirlərini ümumiləşdirib yekunlaşdıran Mark Fabi Kvin- tilian (35-96-cı illər) olmuşdur. Mark Fabi Kvintilian natiqlik sənətinin incəliklərini özünün 12 kitabdan ibarət “Natiqin təh- Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|