ZüLFİYYƏ İsmayil
Yüklə 88,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Heydər ƏLİYEV Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
| 1
AMEA Naxçvan Bölməsi e-mail: ismayilzulfiyye@yahoo.com TÜRK-İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNİN QƏDİM BEŞİYİ QARABAĞLAR: TARİXDƏ VƏ GÜNÜMÜZDƏ Naxçıvan Muxtar Respublikasında ...Qarabağlar kəndinin ayrıca böyük tarixi vardır. Qarabağlar kəndində 800 il bundan öncə yaranmış türbə göstərir ki, bura necə böyük bir mədəniyyət mərkəzi olubdur. Vaxtilə burada çox istedadlı insanlar yaşayıb, bu kənddən böyük şəxsiyyətlər, alimlər, böyük müəllimlər çıxıbdır. Heydər ƏLİYEV Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Türk-İslam mədəniyyətinin qədim beşiyi olan Qarabağlar Azərbaycanın və Şərqin ən qədim sivilizasiya mərkəzlərindən biridir. Kiçik Qafqaz dağ silsiləsinin ətəklərində yerləşən bu məkanın tarixi barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Mənbələrdən bəzilərində Qarabağlar şəhərinin bünövrəsinin Şirvanşah Mənuçöhr tərəfindən qoyulduğu güman edilir. Digər qisim tədqiqatçılar isə şəhərin təşəkkül tarixini IX əsrə bağlayırlar. “XIII-XIV əsrlərdə Hülakülər dövlətinin əsas mərkəzlərindən olan Qarabağlar orta əsrlər Azərbaycanın ən inkişaf etmiş şəhərlərindən və mədəniyyət beşiklərindən olub. Bu faktları həmin dövrə məxsus olan mənbələr də təsdiqləyir (7, s. 6). Qarabağlardan həmişə orta əsrlərin bir çox məşhur səyyah və tədqiqatçıların əsərlərində öz gözəl iqlimi, əhalisi, tarixi abidələri, memarlıq əsərləri ilə geniş bəhs olunub. Qarabağlar haqqında məhz həmin səyyah və tarixçilərin bu gün qiymətli mənbə adlandırdığımız kitab-qeydlərində çox maraqlı və qiymətli məlumatlar vardır. XV əsr salnaməçisi təbrizli Nizaməddin Şami “Zəfərnamə”, XVII-XVIII əsrlər türk tarixçisi İbrahim Əfəndi “Tarix”, XVII əsr səyyahı Evliya Çələbi “Tarixi səyyah”, Fəzlullah Rəşidəddin, Xanıkov, Moryer, Tavarnye kimi alimlər və səyyahlar əsərlərində Qarabağların adına əfsanələr bağlanan təkrarsız memarlıq abidələrindən, karvansara və məscidlərindən heyranlıqla bəhs etmiş, çox qiymətli məlumatlar vermişlər. XVII əsrin böyük türk səyyahı və dövlət xadimi Evliya Çələbi “Tarixi səyyah” əsərində bu şəhərin coğrafi, etnoqrafik, dini və siyasi vəziyyəti haqqında dolğun və ətraflı məlumat vermiş, Qarabağlar kəndinin zəngin və özünəməxsus tarixi, torpağının bərəkəti, insanlarının zəhmətkeşliyi və mədəni zənginliyi haqqında da çox bəhs edib. Meyvə bağları təkcə Evliya Çələbini deyil, bu yerlərə gələn hər bir adamı heyran qoyub.
2
Şərqlə Qərb arasında, günbatanla gündoğanı birləşdirən yolların tam ayrıcında yerləşən Qarabağlar, demək olar ki, Böyük İpək Yolunun və onun ayrı-ayrı tirələrinin keçdiyi möhtəşəm bir mərkəz kimi Azərbaycanın orta əsr şəhərləri arasında xüsusi əhəmiyyətli, strateji mövqeyi ilə məşhur olmuşdur. Türklərin “İbn Bəttutə”si Qarabağları təsvir edərkən bu kəndin qədim tarixə malik olmasından da çox bəhs edir. Zəngin tarixə malik olan Qarabağlar ərazisində Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri mövcud olmuş, mühüm karvan yolları ayrıcında yerləşən şəhər xarici ölkələrlə ticarət əlaqəsi qurmuşdur. Türk səyyahı Evliya Çələbi də XVII əsr “Səyahətnamə” əsərində Qarabağları böyük bir şəhər kimi təsvir etmişdir. Onun məlumatına görə, XVII əsrdə Qarabağlarda təqribən 50 min adam yaşayırdı. 10 min ev, 70 məscid, 40 minarə, karvansara, hamam, bazar və s. var idi. XVII-XVIII əsrlərdəki müharibələr və daxili çəkişmələr nəticəsində şəhər tənəzzül etmişdir (12). Elm adamları həmişə bu kəndin türk-islam tarixində yeri və rolundan maraqlı faktlarla bəhs ediblər. V.H.Əliyevin, V.B.Baxşəliyevin, M.M.Seyidovun və digərlərinin Damlama, Qalacıq, Govurqala, Qaravuldaş Zağası, Pullu göl və b. yerlərlə bağlı apardıqları arxeoloji qazıntların nəticələri Qarabağların Qafqazın ən qədim yaşayış yeri olduğunu təsdiqləmişdir. Əvəzsiz elmi mahiyyətə malik olan tədqiqatlar Qarabağların dünəni haqda məlumatları tarixin daş yaddaşının dili ilə gələcək nəsillərə ötürmüşdür. AMEA-nın müxbir üzvü Vəli Əliyev Qarabağlar haqqında yazmışdır ki, burada mövcud olan möhtəşəm memarlıq abidələri, türbə və minarələr XIII-XIV əsrlərdə Qarabağlar şəhərinin varlığına dəlalət edir. Yalnız qədim və orta əsr möhtəşəm şəhərlərinə məxsus bütün əzəmətli xüsusiyyətləri - yeraltı tunellər, təkrarsız memarlıq inciləri; qalalar, sikloplar, mükəmməl şəhərsalma planı, əlverişli müdafiə xüsusiyyətləri və s. diqqəti cəlb etməklə böyük elmi maraq doğurur (2, s. 13). AMEA-nın müxbir üzvü Vəli Baxşəliyev isə belə qeyd edir ki, Orta əsrlərdə ticarət və sənətkarlıq mərkəzinə çevrilən Qarabağlar həmçinin müəyyən vaxtlarda inzibati mərkəz rolunu oynamışdır. Şəhərin yaranma tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Onun inkişaf etmiş dövrü IX-XVII əsrlərə aiddir (1). Bu fikirlə bağlı arxeoloq-alim M.M.Seyidov Damlamada tədqiqat apardıqdan sonra belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, “Qarabağlar qədim yaşayış məskənlərinin yerində yaranmış, uzun təkamül yolu keçmiş orta əsr möhtəşəm Azərbaycan şəhəridir” (2, s. 12). Azərbaycanın orta əsr şəhərləri içərisində zəngin mədəniyyəti, ulu tarixi, qüdrətli memarlıq inciləri, iri ticarəti, qaynar, çoşqun şəhər həyatı ilə fərqlənən Qarabağlar belə bir yüksəlişə yalnız uzun bir tarixi inkişaf yolu ilə gəlib çata bilərdi. Bu kənddə Azərbaycan memarlığının görkəmli abidəsi - Qarabağlar türbəsi kimi bütövlükdə Şərqin, İslam mədəniyyətinin ən gözəl abidələrindən, incilərindən biri ucalır. Burdakı mədəniyyət izləri kəndin tarixi qədimliyinə şahidlik çəkir. Burada mövcud olan zəngin xalq yaradıcılığı ənənələri kəndin qədim tarixinə açılan bir qapıdır. Zəngin tarixi və memarlıq abidələri də Qarabağlar kəndinin uzaq tarixi və mədəni zənginliyindən xəbər verir. 3
Tarixçilərin apardıqları tədqiqatlara görə, Hülakülər zamanında Qarabağlar Azərbaycanın əsas mədəni-mənəvi, ictimai-siyasi mərkəzlərindən biri olmuşdur. Böyük bir imperiyanın yaradıcısı, qüdrətli bir dövlətin banisi Elxani hökmdarı Hülakü xanın xanımı, həmin dövlətin idarəçiliyində fəal rolu olmuş Quti xatunun şərəfinə qoşa minarəli came məscidinin yanında (1332-1337) XIV əsrdə tikilən məqbərə məhz bu qədim türk-oğuz yurdu Qarabağlardadır. Bu kənd dünya mədəniyyətinin incilərindən hesab olunan türbə kompleksinə ev sahibliyi etməklə zəngin və qədim bir mədəniyyətin beşiyi hesab olunur. Azərbaycan xatirə memarlığının mütərəqqi ənənələrini yaşadan bu abidə memarlıq quruluşuna və oxşar cəhətlərinə görə Şərqdə öz memarlıq məktəbi ilə şöhrətlənən, məşhur Mömünə Xatun türbəsinin memarı Əcəmi Naxçıvani memarlıq məktəbinin davamçısı memar Əhməd Əyyub oğlu Əli Hafiz Naxçıvani yaradıcılığının nümunəsidir (5; 6). Tanınmış alim Cəfər Qiyasi Qarabağlar türbəsi haqqında yazır: “Azərbaycan orta əsr xatirə memarlığının geniş yayılmış tipi qülləvari türbələridir. Belə “qülləvari türbələr” adlandırılan xatirə tikililəri, əsasən, oğuz türklərinin yaşadığı Anadolu, Azərbaycan və Xorasanda lokallaşıb. Bunun ən mükəmməl örnəklərindən biri XIV yüzillikdə Qarabağlarda ucaldılıb” (3, s. 30). Alim daha sonra qeyd edir ki, bu memarlıq kompleksindəki Qoşa minarə XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəllərində, türbə isə XIV əsrdə inşa olunmuşdur. Qarabağlar abidələri bir kompleks şəklində olub, buraya türbə, qoşa minarə və bu iki abidənin arasında yerləşən dini binanın qalıqları daxildir. İndiyə kimi ən böyük ensiklopediyalardan tutmuş, ən məşhur memarlıq mütəxəssislərinə qədər bu kompleksə daxil olan Quti xatunun şərəfinə tikilmiş türbə geniş şəkildə araşdırılmışdır. Qoşa minarənin isə yalnız adı çəkilmiş, bəzi məqamlarda tikinti texnikası və memarlıq üslubu baradə yazılmışdır. Hələ XVII əsrdə Evliya Çələbi Qarabağlarda 40 minarəli came məscid olduğunu qeyd etmişdir. İndi yalnız Qoşa minarəsi qalan həmin dini tikili came məscid olmuşdur. Came məscidlər iri yaşayış məntəqələrində fəaliyyət göstərərək dövlət idarəsi və kütləvi ibadət yeri kimi tanınmışdır. Onlar cəmiyyətdə ictimai-siyasi, iqtisadi məsələlərin həll olunmasında, mədəni-maarif işinin aparılmasında dövlətə köməkçi rolunu oynayırdı. Hökmlər, fitvalar və s. sənədlər əhaliyə məhz came məscidlərin minbərlərindən bildirilirdi. Akademik, görkəmli türkoloq, islamşünas V.V.Bartold yazır ki, came məscidlər ancaq ibadət yeri olmayıb, eyni zamanda dövlət yığıncaqlarının və ictimaiyyətin toplanış yeri idi. Orada dövlət xəzinəsi saxlanılır, müəllimlər mühazirə oxuyur, dərs keçir, məhkəmə qurulur və ictimai işlər aparılırdı (11). Qarabağların bu möhtəşəm memarlıq abidəsinin üzərindəki Quran ayələri və ya dini məzmunlu kəlamlar da diqqəti cəlb edir. Bununla bağlı AMEA-nın müxbir üzvü Hacıfəxrəddin Səfərli yazır: “Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndindəki türbənin üzərində Qurani-Kərimdən bir neçə ayə (XL-16; LXVII-1-6) yazılmış, türbənin gövdəsində kaşılı kərpiclərin ustalıqla düzəldilməsi nəticəsində yaradılan romblar içərisində dəfələrlə təkrar olunan islam doktrinası – “Allahdan başqa Allah yoxdur! Məhəmməd Allahın elçisidir! Allah ona yar olsun!” - sözləri 4
yazılmışdır” (8, s. 12). Qarabağlar türbəsi memarın hüdudsuz fantaziyasının real mücəssəməsidir. Yeraltı və yerüstü hissələrdən ibarət türbə Naxçıvan memarlıq məktəbinə xas olan monumental xatirə abidəsidir. “Portalın giriş qapısının fantastik zənginliyi, həndəsi simmetriyaları, qibtə ediləcək səlisliyi baxanı valeh edir. Kufi xətlə bəzədilmiş türbə başdan-ayağa “Allah-Allah” sözləri ilə örtülmüşdür. Bu, ustad Əhməd Əyyub oğlunun dahi memar olması ilə yanaşı, onun dövrünün ictimai-siyasi vəziyyətlərini dəqiq anlaması və şah əsərlərinin gələcəyinin düzgün və zərər görmədən yaşamasının qeydinə qalan böyük ağıl, fəhm və zəkasından qaynaqlanmışdır. Belə ki, əsas bəla olan hücum və qarətlər dövrün bir çox əzəmətli tikililərinin və nadir memarlıq incilərinin varlığına son qoysa da, Qarabağlar türbəsinin üzərində yazılan müqəddəs kəlamlar onun dağıdılmasının qarşısını almışdır” (9). Qarabağlar türbəsi təkcə öz əzəmətli quruluş və gözəlliyi ilə deyil, portalın üzərindəki ağ, qara, yaşıl və firuzeyi kaşıların baxanı heyrətə salan ağıl və zəkanın vəhdətindən irəli gələn daxili imkanların sərhədlərinin göstəricisidir. Lirika, harmoniya, məhəbbət, nisgil, əzəmət, müqəddəs pıçıltı, bəşəri təravət, ölməzlik, cazibə tamaşaçını heyrəti və bütün bunların hamısı “Allah-Allah” əzəməti ilə tamamlanır. Bu cür rənglərin və hərflərin böyüklüyü onun uzaqdan da daha aydın və rahat oxunmasını təmin edir. Türbə ilə bağlı maraqlı məqamlardan biri də budur ki, “dörd tərəfdən qapıya bənzər forma (açırım) olmasına baxmayaraq, yalnız şimal tərəfdə giriş qapısı var” (3, s. 67). Bəzi xarici şərqşünaslar göstərirlər ki, bunlar pəncərə olub, portala bənzər şəkildə bəzədilmişdir. İsa Əzimbəyli Məddah başqa cür izah edir: “Müsəlmanların əqidəsinə görə insan su, od, torpaq, külək kimi 4 ünsürdən əmələ gəldiyi üçün türbədəki 4 açırım buna işarədir”. O həmçinin bunların 4 ərəb xilafəsinə - Ömərə, Osmana, Əbübəkirə və Əliyə işarə” olduğunu da qeyd edir. Türbədəki kitabələri Ə.Ələsgərzadə də oxumuş və bu barədə “Nizami dövrü Azərbaycan abidələri” kitabında məlumat vermişdir. O qeyd edir ki, əsas yazılar 6, 7, 8, 9, 10-cu silindirdə olmuş, Quranın ayə və surələrindən ibarətdir. Qalan silindirlərdəki yazılar ovulub tökülmüşdür. Mütəxəssislərin oxuduqları yazıların Quranın 67-ci surəsinin 1-6-cı ayələrindən götürüldüyünü qeyd edirlər.
əhvalatlar danışır. Deyilənə görə, abidənin üzərində “Güneyin qüzeyində, qüzeyin güneyində” yazılıb. Bu isə, abidəni inşa etdirən şəxsin gələcəkdə türbənin təmiri üçün gizlətdiyi maddi vəsaitin yerini bildirən gizli şifrə rolunu oynayırmış. Kənd ağsaqqallarının anlatdığına görə, Davud adlı gürcü bir neçə nəfər geoloq ilə kəndə gəlir, əsasən türbənin ətrafında dolaşırmışlar. Onların qəfil “yoxa çıxdıqları” gecədən sonra sağdakı qoşa minarədə oğurlanmış sandığın yeri hamını heyrətə gətirir. Alimlərin və yaşlı adamların dediklərinə görə, Qarabağlar türbəsinin sərdabəsində olan meyidi də 1939-40-cı illərdə gizli şəkildə oğurlayıb Moskvaya aparmışlar və ondan bir daha xəbər çıxmamışdır. 5
Türk-islam maddi-mənəvi mədəniyyətinin ən gözəl nümunələrindən olan, dünya mədəniyyət xəzinəsinin nadir incilərindən sayılan Qarabağlar Qoşa minarə və türbə memarlıq kompleksi Sovet hakimiyyəti dövründə nəzarətdən kənarda qalıb. Bu möhtəşəm abidə Azərbaycan dövlət müstəqilliyi qazanandan sonra diqqət mərkəzinə gətirilib. Bəhs etdiyimiz bu kompleks 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı seçilən Naxçıvanın memarlıq incilərindən birini təşkil edir. Abidədə hazırda Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin “Qarabağlar Türbə Kompleksinin bərpası və tədqiq olunması haqqında”kı 4 iyul 2016-cı il tarixli Sərəncamına əsasən dövlət qayğısı ilə təmir-bərpa işləri həyata keçirilir. Qarabağlar minilliklərin, əsrlərin, qərinələrin möcüzəli sirdaşı, yadigarıdır. Qədim tarixin və islam mədəniyyətinin əzəmətli ünvanı, müqəddəs beşiyi olan bu kənddə günümüzə qədər gəlib çatmış, bu gün də kənd camaatı tərəfindən mühafizə olunan inam yerləri də çoxdur. Onlar vaxtilə cəmiyyətin dini-ideoloji, sosial-siyasi və ziyarətgah mərkəzi rolunu oynamışdırlar. “Bu kənd (Qarabağlar – Z.İ.) təbiətcə də, memarlıq baxımından da, dini dəyərlər etibarı ilə də çox zəngindir” (2, s. 10). AMEA-nın müxbir üzvü M.S.Nemətova respublikamızda olan ziyarətgah-pirləri 4 qrupa bölür: Şiə imamlarının övladları ilə əlaqədar yaranmış pirlər, qədəmgah kimi yaranan pirlər, şəhid məzarları ilə əlaqədar yaranmış ziyarətgahlar, dərmanlı bitki növləri, mineral su və s. ilə əlaqədar yaranmış ziyarətgahlar (10). Bu qəbildən olan yerlərin əksəriyyətinə Qarabağlar kəndində rast gəlmək mümkündür. Haqqında əfsanələrin dolaşdığı Asnı piri kəndin yuxarı başında, Asnı çayının sahilində yerləşir. Asnı çayının qaynağı xalq arasında müqəddəs pir kimi ziyarət olunur. Asnı piri su-çay müqəddəsliyinin ifadəsidir. Kənd camaatının inancına görə, Asnının gözəsində qurban kəsmək o çayın suyunu bollaşdırır və qurumağa qoymur. Suyun gözəsinə murdar bir şey atmaq suyu murdarlayır. Çayın qırağında bitən ağaca niyyət edib, hərə bir parça kəsiyi bağlayır. Ələlxüsus da, övladı olmayan gəlinlər niyyət edər, parça bağlayar, bəzən də beşik asıb yellədər və ürəyində dua edərlər. Niyyəti qəbul olan insanlar gətirib qurban kəsərlər. Həqiqətən də, Qarabağlar çoxsaylı tarixi abidələrə sahib olduğu kimi, qoynunda yer alan Asnı piri ilə də bu tarixə əfsanəvilik gətirir. Asnı nəinki Qarabağların, hətta qonşu kəndlərin də böyük piri sayılıb. “Qarabağlar kəndinin yaxınlığında yerləşən Asnı ərazisindəki qаyаlаrın аrаsındаn çıхаn gur bulаq хаlq tərəfindən müqəddəsləşdirilmiş və ziyаrətgаhа çеvrilmişdir. Bulаğın ətrаfındаkı kol və ağaclar da хаlq tərəfindən müqəddəs hеsаb еdilir. Yaxınlıqdakı Asnı pirində isə orta əsrlərə aid iki məzar yerləşir. Məzarların üzərindəki sinədaşlarının yazılarının oxunması nəticəsində epiqraflar bu məzarların XIV əsrə aid olduğu qənaətinə gəlmişlər (4, s. 27). Asnı bol sulu çay olmaqla yanaşı, bir neçə yüz il bundan əvvəl də əhalinin böyük ehtiramla ziyarət etdiyi müqəddəs məkan olmuşdur. Deyilənlərə görə, bura böyük bir zaviyə olmuşdur. Burada o dövrün çox böyük ruhani alimlərindən, şeyxlərindən ikisi dəfn olunmuşdur. Onlardan biri Şeyx Əli İbn 6
Fəttah, digəri isə İmam Cəfər Sadiq Əleyhissəlamın nəslindən olan 7-ci nəvəsi Şeyx Əbu Kəbir İbn Mühənnah Əl Asınnıdır. Bu şəxsin Hülakü xanın islama yüksək dəyər verməsində böyük rolu olan imam övladıdır. Yerli əhali bu şəxsiyyətə sağlığında böyük ehtramla yanaşmışlar və vəfatından sonra isə qəbirləri ziyarətgaha çevrilmişdir. Kəndin ağsaqqallarının dediyinə görə, burada ocaq evliyaları olub ki, onların da neçə-neçə zaviyələri varmış. Orta çağda Qarabağlarda mövcud olmuş bir çox məscidlər kompleksindən qalan son məscid binasını da sovet dönəmində bolşeviklər anbara çevirmişdilər. Bunu da ürək ağrısı ilə deməliyik ki, kənddə dağıntiya məruz qalan təkcə abidə, məscid və s. deyildi, ziyarətgah sayılan müqəddəs saydığımız bütün məkanlarımız bu acınacaqlı taleyi yaşamışdılar. İndi respublikamızın hər yerində olduğu kimi Qarabağlarda da kənd məscidi, Asnı piri yenidən, əsaslı şəkildə bərpa olunaraq xalqın istifadəsinə verilmişdir. Tarixən Namaz bulağı da kənd əhalisinin müqəddəs saydıqları məkanlardan biri olub. Məlumdur ki, mədrəsə olan yerdə dindarlar daha çox olur. Namaz bulağında dəstəmaz alan dindarlar elə onu ətrafında da namazlarını qılıb, ibadət ediblər. Qarabağlar camaatının müqəddəs saydıqları məkanlar kənddə çoxluq təşkil edir. Xüsusən, Tək çalı - bura övladı olmayan qadınların daha çox ziyarət etdikləri yerdir. Məlumdur ki, su və ağac kultu islamaqədərki inancla, digər müqəddəs məkanlar isə islami dəyərlərlə bağlıdır. Bütün bu faktlar Qarabağlar kəndindəki türk-islam mədəniyyətinin ən bariz izləridir. Qarabağlar kəndinin Bəydilli məhəlləsində, Qarabağlar türbəsindən aşağıda Qənimət ocağı yerləşir. Yaranması X əsrə təsadüf edən bu ocaq ata Ahdi Qarabağiyə xas olub. Kənd əhalisinin Asnı pirindən sonra daha çox müqəddəs baxdıqları məkan Qənimət ocağıdır. Kəndin ən müqəddəs yerlərindən biri də İmamzadə adlanır. AMEA-nın müxbir üzvü Hacıfəxrəddin Səfərli İmamzadələrlə bağlı fikirlərində belə qeyd edir: “Naxçıvan ərazisində və ona yaxın yerlərdə, vaxtı ilə Azərbaycan torpağında olan digər yaşayış məskənlərindəki bir sıra ziyarətgahlar da xalq tərəfindən imam Museyi-Kazimin övladları ilə əlaqələndirilir” (8, s. 104). Məlumdur ki, İmam Museyi-Kazımı zəhərləyib öldürdükdən sonra onun övladları, yaxınları təqib olunublar. Bu təqiblərdən qaçaraq Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə və Naxçıvana pənah gətiriblər. Onun qulamları ilə qaçan həddi-buluğa çatmamış xələfləri də Qarabağlarda dəfn olunmuşdur. Əlbəttə, bu yerli əhalinin nəsildən-nəslə keçərək bu günə qədər gəlib çatan fikirləridir. İmamın övladları burada dəfn olunduğundan qəbirlər ziyarətgaha çevrilmiş, Səfəvilər zamanında isə onların məzarları üzərində tikililər inşa edilmişdir. Qarabağlar imamzadəsi indi böyük bir qəbristanlıqda yerləşir. Kəndin ən qocaman sakinlərinin dediyinə görə, əvvələr burda yalnız üç qəbir və onların üzərində tikili varmış. Tikililərdən birinin içərisindəki lövhədə məzarın İmam Museyi-Kazım Əleyhissəlamın 17-ci nəvəsi İmamzadə Hacı Seyid Xeyrullah Ahdi Qarabağiyə aid olduğu yazılmışdır (XII əsr). Daha sonralar bu imamzadəyə yaxın ərazidə XIX əsrin sonlarında 7
Həcc ziyarətinə gedən Baxşəli kişi və digər iki hacını dəfn ediblər. Ondan sonra Kərbəlayi, Məşədi və şəcərəyə sahib ağır seyid nəslindən olanlar da həmin imamzadənin ətrafında dəfn olunub. İndi həmin ərazi geniş kənd qəbristanlığıdır. Hər Novruz bayramının axır çərşənbəsində, demək olar, bütün kənd bura ziyarətə axışır. İmam Museyi-Kazımın nəslindən olanların qəbirləri ziyarət olunur, İmamzadənin yaxınlığında dəfn olunan seyid övladlarının, müqəddəsliyinə inandıqları şəxslərin qəbirləri üstünə gedir və onların bir çoxuna nəzirlər qoyur, şam yandırır, dualar oxuyur, dilək diləyirlər. Qarabağlarda müqəddəs məkanların olması bu ulu torpağın Türk-İslam dəyərləri baxımından nə qədər əhəmiyyətli olduğunu bir daha sübut edir. Bölgələrimizdə çox az yer tapılar ki, orada kompleks şəkildə müqəddəs məkanlar bir yerə toplansın; Asnı piri, Qənimət ocağı, Namaz bulağı, İmamzadə, Tək çalı, Yulqunlu və s. olsun və min illərlə xalqın müqəddəs məkanına çevrilsin. Qarabağlardakı müqəddəs inam yerlərinin bir qismi insanların qədim inamları, türkçülüklə, bir qismi isə islami dəyərlərlə bağlıdır. Məsələn, Qarabağlar kəndində Yulqunlu deyilən geniş bir ərazi var ki, insanlar bura çox qədim zamanlardan sitayiş etmişlər. Ümumtürk kontekstində baxdıqda Yulqun bütün türklərin müqəddəs baxdığı bitkidir. Bu bitki Qarabağlar kəndinin qərb tərəfində geniş bir ərazidə bitdiyindən kənd camaatı həmin ərazini Yulqunlu adlandırmış və əsrlərdir ki, ora yerli əhalinin ziyarətgahı olub. Orada nəzir-niyaz paylamış, niyyət etmiş, bütövlükdə inam mərkəzi kimi baxmışlar. Sovetlər zamanında bütün qadağalara baxmayaraq, Məhərrəmlik və ya başqa dini mərasimlər bu ərazidə keçirilmişdir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz müqəddəs məkanlarımız yüz illərdir ki, inanc, ümid, pənah ocağı kimi tanınır. Bu kənddə çox böyük Evliyaların məzarları var. Belə ki, tarixən Qarabağların dini- ideoloji, mədəni-siyasi həyatında onların oynadığı müstəsna rolların tədqiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onlar özlərindən sonra möhtəşəm məktəb qoymuşlar. Təəssüflər olsun ki, sovet ideologiyası bu mühüm amillərin üzə çıxarılmasına hər cəhətdən mane olmuşdur. Ölkəmizin hər yerində olduğu kimi, sovet rejiminin ateizm təbliğatı nəticəsində mədəni irsimizin bu sahəsi - ziyarətgahlar, pirlər, xanəgahlar məhv edildi və ya qadağalar qoyuldu. İslam dini ilə sıx bağlı olan bu abidələrə qayğı göstərilməmiş, onlar unudulmuş, baxımsız hala düşmüş, uçub dağılmış, bir sıra hallarda qəsdən, bilərəkdən məhv edilmişdir. Bütün bu məhrumiyyətlərə baxmayaraq, yerli əhali əsrlər boyu ictimai- siyasi quruluşdan asılı olmayaraq bu abidələri qoruyur. Bunlar bizim ümumxalq sərvətimiz, bütün müsəlman aləminin qiymətli, dəyərli abidələridir. Müstəqillik illərində mədəniyyət abidələrini, inanc yerlərimizin yenidən qurulması və əsaslı təmiri üçün respublika rəhbərliyi tərəfindən müvafiq sərəncamlar imzalanmış, genişmiqyaslı işlər başlanmışdır və bu işlər bu gün göz qabağındadır. Bu, dövlətimizin öz milli, dini dəyərlərinə göstərdiyi münasibətdir. Bu gün muxtar respublikamızın hər yerində olduğu kimi Qarabağlarda da dini abidələr dövlət tərəfindən qorunur, bərpa edilir, yenidən
8
tikilir. Orta əsrlərə aid bir kitabədə yazıldığı kimi: “Bizim böyüklüyümüzə inanmaq istəmirsənsə, ucaltdığımız tikililərə bax”(4, s. 8). Beləliklə, Qarabağlar kəndi malik olduğu bu qədim tarix və zəngin mədəniyyətilə bəşəriyyətin ilkin yaşayış məskənlərindən, dünyaya yeni intibah bəxş etmiş Türk-İslam mədəniyyətinin məskəni olan Naxçıvanımızın diqqət çəkən tarix və mədəniyyət ocaqlarından biridir. Kənd turizminin inkişafı baxımından da bu yurd yerimiz özünəməxsus zəngin və əlverişli şəraitə malikdir. Tarixin böyük bir şöhrət daşıyan ünvanlarından biri kimi Qarabağlar dünəni və bu günü ilə qədim və müasir tariximizin ən parlaq səhifəsini yazır. Bütün bunlar Qarabağların dünənidir. Keçmişdə olduğu kimi bu gün də Qarabağlar şöhrətinə şöhrət qatır. Qədim kənd tarixiliklə müasirliyin qovuşduğu bir məkana çevrilir. Muxtar respublikamızda aparılan abadlıq-quruculuq və yeniləşmə işləri qədim yurd yeri olan Qarabağlar kəndindən də yan keçməmişdir. Kəndlərimizin sosial-iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq tədbirləri bu kəndə də böyük töhfələr verib. Muxtar respublika rəhbərinin qayğısı, diqqəti və təşəbbüsü ilə Kəngərli rayonunun ən qədim və iri kəndlərindən olan Qarabağlar kəndi də simasını dəyişmiş, sözün əsl mənasında, tarixiliklə müasirliyi birləşdirən, Kəngərli rayonuna gözəllik və tarixilik qatan başdan-başa abad, gülüstan bir yurda çevrilmişdir. Ta qədimlərdən 14 kəndi birləşdirən bu nahiyə həmçinin gözəllik məkanı, bir gülüstan, bağlar yeri kimi tanınmışdır. Qarabağlar kəndinin çox da məşhur, özünəməxsus gözəlliyi olub. Qarabağların məşhur bağları, mədəniyyət abidələri, qədim tarixə malik olan yurd yerləri əsərlərdə, mənbələrdə heyrətlə xatırlanır. Qarabağlar kəndinin Kiçik Qafqazın Dərələyəz dağ silsiləsinin ulu Araza, cənuba doğru üz tutub getdiyi çox mənzərəli, şəfalı bir ərazidə bərqərar olması, füsünkar təbiəti, uca, göz oxşayan dağları, yamyaşıl dərələri, yovşan, kəklikotu qoxan təpələri, uzun-uzadı yamacları, təmiz havası, saf, dumduru suları, buz bulaqları, həmçinin yaşam tərzi, adət-ənənəsi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti və nəhayət, qədim tarixi özündə yaşadan abidələri həmin kəndin incə ruhlu şairlərinin qələminə mövzu olub və bədii şəkildə vəsf edilib. Bu müqəddəs torpağın yetirmələri olan onlarla qələm sahibi - Firudin Şimşək, Əkbər Əkbərov, Cabbar Bəydilli, Asəf Rzayev, Həcər Mirhəsənqızı, Səlim Əlioğlu, Kamil Nağıyev, Rasim Rza, Zülfiyyə İsmayıl və digərləri kəndi özlərinin nəsr və nəzm nümunələrində şöhrətləndirib, haqqında maraq dolusu təəssürat yaradıblar. Qarabağların dünəni haqqında bir çox alimlər dəyərli və elmi faktlar versələr də, düşünürük ki, hələ də elmi ictimayyəti lərzəyə gətirəcək faktlar üzə çıxarmaq mümkündür. Həqiqətən də, qədim mədəniyyətin və sivilizasiyanın beşiyi olan, türk-oğuz yurdu Qarabağlar o qədər zəngin mədəniyyətə və tarixə malikdir ki, bu kəndin monoqrafik tədqiqi naxçıvanşünaslığa, bütövlükdə tarix elmimizə böyük fayda verə bilər.
9
1.
Baxşəliyev V.B. Naxçıvanın arxeoloji abidələri. Bakı: Elm, 2008, 304 s.
2.
Eminov A. Unudulmaz alim, müdrik insan. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, 152 s. 3.
Qiyasi C.Ə. Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı, 1991, 49 s. 4.
Nağıyev K. Qəmli illər kitabı. Bakı: Şirvannəşr, 2006, 120 s. 5.
Naxçıvan abidələri ensiklopediyası.İstanbul:Bakanlar Medya, 2008, 519 s. 6.
Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, I c., Naxçıvan: Əcəmi, 2013, 452 s. 7.
Tavernier J.B. Tavenier Seyahatnamesi (Editör: Stefanos Yerasimos, Çeviren: Teoman Tunçdogan). İstanbul: Yayınevi, 2006, 343 s. 8.
216 s. 9.
Zaman Ş. Qarabağları tərənnüm edirəm (Şeirlər, poemalar və hekayələr). Bakı: Nurlan, 2007, 184 s. 10.
11.
www.runivers.ru. Электронная библиотека Руниверс › Авторы Бартольд,_ Василий_ Владимирович
12. www.academia.edu/.../Evliya_Çelebi_Seyahatnamesinde_Az... Yüklə 88,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|