Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw páN, innovaciyalar ministirligi berdaq atindaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti ekonomika fakulteti, Ekonomika qániygeligi 4B-kurs studenti Dosmuratov Rasuldıń

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ BILIMLENDIRIW PÁN, INNOVACIYALAR MINISTIRLIGI
BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Ekonomika fakulteti, Ekonomika qániygeligi 4B-kurs studenti Dosmuratov Rasuldıń
«Kárxana ekonomikası»
páninen


ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ

Tema: Ózbekstanda kishi biznes kárxanalarınıń rawajlanıwı


Orınlaǵan: Dosmuratov Rasul
Qabıllaǵan: Utepbergenov Allambergen

NÓKIS-2023

Reje:
I. Kirisiw
II. Tiykarǵı bólim
1. Kishi biznes hám isbilermenlik túsinikleri, olardıń mánisi hám mazmunı
2. Qaraqalpaqstanda kishi biznes hám kárxanalar
III. Juwmaqlaw
IV. Paydalanılǵan ádebiyatlar


Kirisiw
Biznes sózi inglis tilinen alınǵan bolıp, ol isbilermenlik xızmeti yaki basqasha sóz benen aytqanda adamlardıń payda alıwǵa qaratılǵan isbilermenlik háreketi bolıp tabıladı. Sırt el alımları óz oqıwlıqlarında bizneske hár túrli táriplew beredi. AQShtıń Texas Illinoys universiteti professorları S. Rozemblat hám R. Nidlslar tárepinen tayarlanǵan «Biznes koncepciyası» oqıwlıǵında: Biznes bul ne? degen sawalǵa olar:
Biznes – bul jumıs júritiw sisteması. Biznes– bul adamlarǵa kerek bolǵan tovarlar. Biznes – bul jumıs. Biznes – bul biziń qalay jasawımız. Biznes – bul biziń social – ekonomikalıq sistemalardıń oraylıq kóshesi. Biznes – bul jámiyettiń talap hám mútájliklerin qanaatlandırıw ushın jaratılǵan óndiris sisteması dep juwap bergen.
Biznes – bul puldan pul tabıw, biraq álbette adamlarǵa kerekli bolǵan ónimlerdi islep shıǵarıw yaki xızmet kórsetiw nátiyjesinde puldan – pul islewdi bildiredi. Biznes bul eń aldın óndiristi shólkemlestiriw, ekonomikalıq xızmet hám qatnas ómirdiń ózi, sońınan bolsa pul islew bolıp tabıladı. Biznes bul sırt el sózi, biraqol barlıq dúnya boyınsha tarqalǵan, onnan barlıq mámleketlerde paydalanadı. Bizde bolsa biznes sózi isbilermenlik sózine jaqın keledi. Bul sóz shet tillerge tuwrı keledi, biraq soǵan qosımsha jáne basqa mánistide bildiredi. Solay etip bul sózlerdiń artında jumıs penen shuǵıllanıw yamasa kárxananı shólkemlestiriw jatadı. Solay etip biznes bul kárxana shólkemlestiriw degen mánisti bildiredi. Demek, biznes bul joq nárseden pul tabıw emes, bálkim óndiristi yaki xızmet kórsetiwdi shólkemlestiriw bolıp esaplanadı. Isbilermen nelerdi biliwi kerek? Bul eń aldın, isbilermenlik xızmetin qalay ámelge asırıwdı, qanday shárayatta ámeliy háreket etiwdi, isbilermen aldında ushıraytuǵın tosqlardı sheshiw jolların hám qanday jeńislerge erisiwdi biliwi kerek. Ol bazar qatnasqları shárayatında júzege keletuǵın konkret shariyatlardı bahalwdı hám durıs jol tahlawdı biliwi kerek. Hesh kim hesh qashan isbilermenge ne islew kerekligin úyretpeydi, hám awır waqtlarda járdemge kelmeydi. Hár bir isbilermen tek óz kúshine, bilimine hám aqılına iseniwi hám súyeniwi lazım.

Bazar munasábetleri sharayatında iqgisodiyotni rawajlandırıwdıń tiykarǵı faktorlarınan biri kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin rawajlandırıw bolıp tabıladı.

Al, «tadbirkor», «tadbirkorlik» túsinikleri qanday mazmunga iye hám neni ańlatadı?
Sonlıqtan, isbilermenlik iskerligi sistemasınıń bólek analizi daslep Rarbda baslanǵan bolsa -de, onıń mánisi hám rawajlanıwına tiyisli kóp qırlı bilimler SHarqda quram tawıp, keyininen Batısda ilgeri surilganiga joqarıda atap ótilgen dáliller guvoxdik beredi. Ásirese, olar bul jóneliste qáliplesken hám turmısda óz ornına iye bolǵan táliymatlarda óz ańlatpasın tapqan. Atap aytqanda, 3 mıń jıllıq tariyxga iye Zardushtiylik táliymatınıń hasası bolǵan " Avestoda" de musulman áleminiń oqımıslıları táliymatları, atap aytqanda, " Naǵısbandiya", " YAssaviya", " Kubroiya" táliymatlarında sáwlelengenlengen.
Ásirese, bul tárepten " Naǵısbandiya" táliymatınıń túbirleri chukur mazmunga iye. " Naǵısbandiya" dıń " Dil bo yoru, dast ba kor", yaǵnıy " diling Allada, qolıń miynette bolsın", degen táliymat tiykarlawshisi Xoja Bahouddin I (aqshbandiy kimxobga naǵıs bólewde isbilermenlik sheberligin kórsetiw •, »medicina, xdlol miynet menen jasaw zárúr ekenligin ibrat etip kórsetken1. Ayırım derekler onıń shúberek to'qiydigan dúkanları bar ekenin de belgi etedi
Kórinip turıptı, olda, Bahouddin Naǵısbandiy ataqlı Batıs ekonomist 1 alımı, atap aytqanda, vil'yam Pettidan 400 jıl burın miynet insanlardıń YAI1 P1 N dáregi ekenligin tereń anglagan hám ámelde óz iskerligi sheńberinde tastıyıq etken. Biraq vil'yam Pettining " Baylıqtıń ákesi mexrat, anası bolsa erdir" degen táliymatı jáhán ekonomikalıq teoriyası páninde jańa basqısh retinde tán alıw etilgeni halda, Naǵısbandiyaning odan aldınlaw hám de tereń ekonomikalıq hám ruwxıy mazmunga iye bolǵan joqarıda belgilengen táliymatı házirge shekem na Batıs hám na jergilikli ekonomikalıq ádebiyatlarında múnásip orın iyelemegen.
Isbilermenlik boyınsha bilim hám ámeliy xızmetler jayimizde xukmdor bolǵan ullı shaxslar Sahıpqıran Ámir Temurdıń " Áneydeyleri" de, Mırza Boburning " Boburnoma" shıǵarmasında jaqtı ańlatpasın tapqan. Ullı sarkarda Ámir Temur mámleket arqayınlıǵın hám aǵıl-tegilligine erkin isbilermenlik iskerligine ústin turatuǵınlıq beriliwi arqalı erisiw múmkinligin tereń aqıl etken jáne onıń principlerı ataqlı " Temur áneydeyleri" shıǵarmasında anıq bir sistemaǵa keltirilgen bolıp, oǵan kóre: "... mártlik hám ǵayratlılıq iyesi, azmi qatań, isbilermen hám qıraǵı bir kisi mıń - mińlaǵan, ilajsız, biyparq kisilerden yaxpshdur" 1,- degen juwmaqtı ilgeri súrgen.
Atap ótiw kerek, Ámir Temur tekǵana tınıshlıq dáwirinde, bálki urıs jaǵdayı processinde de isbilermenlik iskerligin joqarı dárejege kótergen jáne bul jóneliste ámeliy islerdi de ro'ebga shıǵarǵan. Maǵlıwmatlarǵa kóre, áskeriy júriw shaqlarında ásker mútajliklerin támiyinleytuǵın hár qıylı kásibi iye isbilermenlerdi alıp yurilgan hám olardıń arnawlı bir bólegi 3, 5, 7 jıllıq, dep atalǵan hám aqırǵı Kitayǵa qarsı áskeriy júriwleri waqtında dıyxanshılıq menen gúmira bolıp, áskerdi azıq-túlik menen támiyinlep turǵan. Jergilikli xalıqtı bunday salmaqli wazıypanı orınlawda qollap -quwatlap, talan-tarajliklardan qorǵawǵan.
Hátte, Ámir Temur urıs jaǵdayında turǵan waqtında da qurılısshılıq jumısların dawam etgirgan eken. Maǵlıwmatlarǵa kóre, 1401 jılı Ámir Temur náwbettegi áskeriy júriwlerinen birinde Qorabog' (házirgi Qorabog'-Azerbaydjan ) de qishlagan sıyaqlında region ushın asa zárúr bolǵan Nahri Barlos atı berilgen kanaldı bir ay ishinde bitirib2, suw alıp kelgeni abadanshılıq hám isbilermenlikke tiykar salǵan bolıp, házirge shekem onıń saqawatınan olkáralıqlar payda kóriwshi bo'lmokdalar.
Biraq áyyemgi zamanlardan Oraylıq Aziya regioninde gúllep ósip kelgen isbilermenlik iskerligi patsha istilosi dáwirinde, jergilikli bazardı metropoliyadan keltirilgen azıq-túlik hám sanaat buyımları iyelewi munasábeti menen derlik sona baslaǵan hám jergilikli xalıq turmıs sharayatınıń tómenlewi hám oǵada jarlılasıwına alıp kelgen. Oktyabr' revolyuciyaınan keyin belgilengeni sıyaqlı, iri óndiriske ústin turatuǵınlıq beriliwi Ózbekstanda da kishi isbilermenlik iskerliginiń jemiriliwine alıp keldi hám jaǵdaynı jáne de quramalılastıradı. Bul tarawda 1927 jılda 118 mıń kisi bánt bolǵan bolsa, 1932 jılǵa kelip, ol 60 mıń kisiden ibarat boldı.
Bunday jaǵdayda Oraylıq Aziyanıń keń oylawǵa iye progressiv oqımıslı adamları demokratiyalıq shayır hám jazıwshıları (Ornıqlıiy, Ayralıq ), ásirese jadidchilar (Ílayıqiy, Salamatiy, CHo'lpon, Fitrat, Avloniy) hám olar qatarında iri mámleket ǵayratkeri Fayzulla Xo'jaevning xalıqtı qalaqlıq hám jarlılıq iyriminen qutılıwdıń tiykarǵı jolı mámlekette óndiriwshi kúshler hám isbilermenlikti rawajlandırıw ekenligi hám ol jaǵdayda aktiv qatnas etiwge úndewi hám de onı xoshametlew ushın anıq umtılıw-háreketleri respublikamız ekonomikalıq rawajlanıwınıń materiallıq-texnikalıqa bazasın qurıw ushın kúshli jay házirlegen edi. Buyrukbozlik ekonomikasına tiykarlanǵan sistema tawsılıwı menen mámleketlerde bazar iqgisodiyoti jáne onıń ózegin quraytuǵın isbilermenlik iskerliginiń mazmunı hám metodologik tiykarları tuwrısındaǵı oylaw kengaydi hám teoriyalıq bilimler tereńlesdi.
Ol Angliya sanaatınıń tabıslı bolıwın «ingliz isbilermenleri uqıpı» támiyinlaganligini aytıp ótken edi. J. B. Seyning tiykarǵı tezisinde ónim óndiriste isbilermenler tiykarǵı iskerlik júrgizedi dep ataladı. J. B. Seyning pikrine qaraǵanda, isbilermen alǵan dáramat onıń miyneti, jumıs-erin shıǵarıwdı shólkemleskenligi, ónimdi waqıtında satqanlıǵı ushın berilgen sıylıq bolıp tabıladı. Isbilermen táwekel etip, qandayda bir-bir ónimdi islep shıǵarıwdı óz moynına aladı.
Atap kórsetiw kerekki, ekonomika pániniń tiykarlawshileri isbilermenlik formasına kem itibar bergenler. Isbilermenlik iskerligi olardıń ilimiy -izertlew jumıslarınıń analiz ob'ekti bolmaǵan. Ingliz ekonomist ilimpazları A. Smit (1723-1790 ) hám D. Rikardo (1772-1823) ekonomikanı óz-ózin muwapıqlastırıwshı mexanizm dep qabıl etkenler. Bul mexanizmde dóretiwshilik isbilermenlikke orın yo'k edi. «Xalıqlar baylıqlarınıń moqiyati hám sebeplerin izertlew» (1776 y.) kitabında A. Smit isbilermen tariypiga bólek itibar bergen edi. A. Smitning pikrine qaraǵanda, isbilermen - kapital iyesi. Ol arnawlı bir kommerciya goyasini ámelge asırıp, dáramat alıw ushın táwekelshilik menen jumıs baslaydı, sebebi kapitaldı qandayda bir-bir jumısqa jumsaw mudami táwekelshilik menen baylanıslı. Isbilermenlikten alınǵan dáramat, A. Smitning pikrine qaraǵanda, jeke táwekelshilik ushın alınǵan sıylıq. Isbilermen islep shıǵarıwdı ózi joybarlawtiradi, quraydı, islep shıǵarıw iskerligi nátiyjelerine liyaik etedi. Bul jumıslar, óz gezeginde, bazar sisteması menen baylanıslı.
Sol sebepli A. Smit bizlerdi bazar sistemasınıń oraylıq mexanizmi -báseki mexanizmi menen tanıstıradı. Óz mápin gózlep júrgen hár bir kisi bazarda sol maqset menen júrgen adamlarǵa dus keledi. Nátiyjede, bazar daǵı hár bir háreket etiwshi sub'ekt básekishi usınıs etken bahalarǵa razı boladı. Bunday básekinde uqsas tovarlarǵa normadan artıq baha qoyǵan óndiriwshi qarıydardı joytıwı hesh gáp emes.
A. Smitning jazılıwıcha, bazar jámiyet satıp alıwdı xoxdagan hám kerekli mikdordagi tovarlardı islep shıǵaradı. SHu menen birge, A. Smit bazardıń kudratli kúsh ekenligin, ol jámiyeti zárúr tovarlar menen mudami támiyinlewi jáne bul sistema óz-ózin muwapıqlashtirishini kórsetip berdi. Onıń pikrine qaraǵanda, óz-ózine qoyıp berilgen bazar sisteması rawajlanadı hám bunday sisteması bar xalıqtıń baylıǵı ortaveradi.
X1 X-XX ásirler shegaralarında isbilermenlik institutınıń áhmiyeti hám rolin kópshilik anglay basladı. Frantsuz ekonomistsi Andre Marshall (1907-1968 yy.) birinshi bolıp óndiristiń ush faktorına (er, kapital, miynet) tórtinshi - shólkemlestiriw faktorın qosdı. SHu waqıttan baslap, isbilermenlik túsinigi hám sol tarawda alıp barılatuǵın jumıslar kólemi keńeyip barıwtsa.
Bazar ekonomikasında biznes hám jeke isbilermenlik erkinliginiń támiyinlengenligi ekonomikalıq rawajlanıwdıń zárúrli shárti esaplanadı. Sol sebepten biznes hám isbilermenlik funksiyası, teoriyası ekonomikalıq teoriya páninde zárúrli orın tutadı. XvIII asirdeyog Fransuz ekonomistsi R. Kantiolon, XIX asirde nemis klassik mektep wákillerinen I. Tyunen hám G. Mangolf hám de amerikalıq ekonomist F. Nayt isbilermenlik hám isbilermenlik iskerliginiń qásiyetlerin izertlew etkenler. R. Kantilon isbilermenliktiń zárúrli ózgesheligi risk ekenligin tiykarlab bergen. Onıń pikrine qaraǵanda isbilermendi aldınan kóre biliw qábiletine iye bolǵan hám risk etiwge ılayıq bolǵan, keleshekke intiluvchi, dáramat alıwdan umidvor bolǵan hám usınıń menen birge joytıw hám zálel kóriwge de tayın bolǵan hár qanday shaxs dep tariyplagan. XvIII - XIX ásirlerde dóretiwshilik etken R. Kantilon, Y. Tyunen, F. Kene, A. Smit, J. B. Sey ekonomist ilimpazlar isbilermenlikti hám biznes, sonıń menen birge, isbilermen hám mal-múlkli túsiniklerin áyne birdey mániste anıqlama bergenler. Y. Shumpeter isbilermen iskerliginiń tómendegi maqsetli motivlardı kórsetip bergen:
- xukmronlik, húkimet hám tásir sheńberine ıyelew mútájligi;
- jeńiske erisiw qızıǵıwshılıǵı, óz-ózin hám raxiplerin jeńiwge umtılıw ;
- dóretiwshilik quwanıshı.
Ózbek ilimpazlarınan I. E. Tursunov, A. B. Qurbonov, F. F. Mamatovlar tómendegishe anıqlama beriwedi: biznes hám isbilermenlik bir-biri menen tıǵız baylanıslı ; bolıp, birdey social - ekonomikalıq tiykarlarǵa hám principlerge iye túsinikler bolıp tabıladı. " Ózbekstan Respublikasında isbilermenlik tuwrısında" gi nızamda isbilermenlikke tómendegishe tariyp berilgen: " Isbilermenlik - múlkshilik subektleriniń payda alıw maqsetinde táwekel etip hám múlkshilik juwapkerlik tiykarında, ámeldegi nızamlar sheńberinde ǵayrat menen ekonomikalıq iskerlik kórsetiwidir". Ózbekstan Respublikasınıń " Isbilermenlik iskerligi erkinliginiń kepillikleri tuwrısında" gi nızam tiykarında biznes hám isbilermenlik iskerligi tártiplestiriledi. Bul nızamda tariyplanishicha " isbilermenlik (isbilermenlik iskerligi) - yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tárepinen múlkshilik juwapkershilik astında, ámeldegi nızamlar sheńberinde, dáramat (payda ) alıw maqsetinde, qáwip menen ámelge asırilatuǵın ekonomikalıq iskerlikdir". Bul tariyp usı waqıtta biznestiń de mánisin ashıp beretuǵın tariyp bolıp tabıladı. Isbilermenlik bul óz mánisine kóre insan iskerliginiń kóp qırlı tarawı bolıp, ol jańalıqtı jaratıw menen baylanıslı hám kórkem óner túri sıyaqlı dóretiwshilik process bolıp tabıladı. Isbilermenliktiń mánisin, onıń háreket hám múmkinshilikleri sheńberin jaqsılaw túsinip alıw ushın, onıń mánisi hám ekonomika daǵı roliga bolǵan qarawlar sisteması rawajlanıwın shólkemlestirilgen, siyasiy - ekonomikalıq jáne socialpsixologik tárepler kózqarasınan ulıwmalasqan halda analiz etemiz. Ózbek ilimpazlarınan A. O'lmasov hám N. To'xliyevning isbilermenlikti " dáramat keltiretuǵın yamasa payda beretuǵın xojalıq iskerligi (kásip-kár, shınıǵıw ) bilgirlik- kommerciya jumısları menen shuǵıllanıw, pul tabıw maqsetinde qandayda bir jumıs menen bánt bolıw", "... isbilermenlik - pul tabıw maqsetinde juwapkershilikti zimmaga alǵan halda qandayda ekonomikalıq iskerlik menen shuǵıllanıw", dep tariyplewgen.
Isbilermen, isbilermen, biznesmenning mánislik-bilimlendiriw dárejesi, bilim hám tájiriybesi, basqa jeke qásiyetleri, qábiletleri, múmkinshilikleri hám jumısqa tiyisli sapaları isbilermenliktiń háreketlendiriwshi kúshi boladı. Isbilermendiń jumısqa tiyisli sapaları tómendegi principlerge tıykarlanıwı kerek:
-birinshiden, bazardıń tavar hám xızmetler menen támiyinleniw dárejesin analiz qılıw jolı menen ekonomikalıq xojalıq sistemasında óz ornın tabıwı ;
-ekinshiden, jeke islep shıǵarıw strukturasın jaratılıwma tayınlıq qábileti; -úshinshiden, marketing izertlewleri nátiyjelerinen kelip shıqqan halda, dáslepki isbilermenlik esap -kitapların ámelge asırıwı ;
-tórtinshiden, isbilermenlik joybarın ámelge asırıwda basshılıqtı tuwrı jolǵa qoyıw qábileti;
-besinshiden, jańa texnikalıq, texnologiyalıq ideyanı birinshi bolıp turmısqa qollanıw etiw hám de bul ideyadan ámelde paydalanıw, odan qanday juwmaqlawshı nátiyje, ónim yamasa xızmetler alıw múmkinligin oyda sawlelendire alıwı.
Isbilermenlik teoriyasınıń tiykarlawshisi Y. Shumpeter ush tiykarǵı motivnı ajratgan:
-birinshiden, hákimlik qılıw, húkimranlıq, tásir etiwge mútajlik;
- ekinshiden, anıq háreketlerdi orınlaw arqalı erisiw yehtimoli bolǵan jeńiske shıdamlılıq, muvaffaqqiyat tárepke háreket; -úshinshiden, ózbetinshe jumıs iskerligi beretuǵın dóretiwshilik quwanıshı. Biraq, Y. Shumpeter tárepinen usınıs etilgen motivlastırıw teoriyası batıs mámleketler isbilermenleriniń pikirlew usılın sáwlelendiredi. Isbilermenliktiń tariyxıy tamırlarına iye Ózbekstanda isbilermenliktiń zamanagóy haqıyqatlarǵa tiykarlanǵan óz motivı bolıwı kerek. Ózbekstanda isbilermenlik iskerligi bir qatar ayriqsha belgi hám ayrıqshalıqlar menen birge boladı. Mámleketimizde isbilermenlikti motivlastırıw qásiyetleri tómendegi belgilerge iye:
-óz potencialın ámelge asırıwǵa háreket qılıw ;
- eń zárúrli, social hám ekonomikalıq nátiyje keltiretuǵın ideyalardı ámelge asırıw qálewi;
-byurokratlıq strukturaları menen baylanıslılıqtan shaǵılısıw, háreketler erkinshegi hám jumıs alıp barıw processinde ǵárezsiz bolıw ; -qızıqlı jumıs menen ǵárezsiz hám erkin shuǵıllanıw ; -óziniń social mártebesi hám obrusini asırıwǵa umtılıw hám de ózine hám óz jaqınlarına múnásip turmıs sharayatların támiyinlew.
«Isbilermenlik» túsinigi isbilermendiń ensiklopediyalıq sózliginde tómendegishe tariyplanadi: Isbilermenlik - (ingl. interprise) jeke dáramat, payda alıwǵa qaratılǵan puqaralardıń ǵárezsiz iskerligi. Bul iskerlik óz atınan, óz múlkshilik juwapkerligi hám yuridikalıq shaxstıń yuridikalıq juwapkerligi ornına ámelge asıriladı. Isbilermen (frn. yentrepreneur) nızam tárepinen ta'qiqlanmagan barlıq xojalıq iskerligi, sonday-aq, dáldalshılıq, satıw, satıp alıw, máslahát beriw, qımbat bahalı qaǵazlar menen jumıs aparıw menen shuǵıllanıwı múmkin.