14
inson kamtar, mo’min, yuvosh xususiyatli bo’lsa, albatta u ko’ngilchan ekanligi
ko’nglimizga keladi.
Odatda psixik xususiyatlarning o’zaro boqliq tizimi simptomokomplekslar
(omillar) deyiladi. "Simptom" yunoncha symptoma belgi, mos tushish, "kompleks"
latincha, aloqa, majmua degan ma'no anglatadi. Misol uchun, qarama-qarshi
simptomokomplekslar shaqida muloshaza yuritilsa, u sholda insonlarda bu tizim
o’ziga
ishonish, o’zidan maqrurlanish, maqtanchoqlik, o’zbirarmonlik, urishqoqlik,
keksayishi kabilar birikmasida yuzaga keladi.
Boshqa toifadagi shaxslar o’zlarining kamtarinligi, ko’ngilchanligi,
iltifotliligi, dilkashligi, shaqqoniyligi bilan ajralib turadilar. Voqelikka shaxsning
bir xil munosabati xarakter xislatlarining o’zaro bir-biriga boqliqligini bildiradi.
Shaxsning munosabatlarini aks ettiruvchi xarakter xislatlarining to’rtta
tizimga ajratish qonuniy sholatga aylangan:
1.
Jamoaga (gurushga) va ba'zi bir insonlarga nisbatan munosabatni
ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, meshribonlik, talabchanlik, takaburlik va
boshqalar.
2.
Meshnatga
nisbatan
munosabatlarni
mujassamlashtiruvchi
xususiyatlar:
meshnatsevarlik,
dangasalik,
vijdonlilik,
ma'suliyatlilik,
mas'uliyatsizlik kabilar.
3.
Narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyatlar6 ozodlik,
ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo.
4.
Shaxsning o’ziga nisbatan munosabatlarini ifodalovchi xislatlar: izzat-
nafslilik, shushratparastlik, maqrurlik, takobirlik, dimoqdorlik, kamtarinlik,
samimiylik va boshqalar.
Shartli ravishda qabul qilingan "shaxs va atrof-mushitdagi insonlar"
simptomokompleksi
o’z tarkibiga nafaqat boshqa shaxslarga nisbatan
munosabatlarni, balki o’ziga qaratilgan munosabatlarni mujassamlashtiruvchi
xislatlar sham kiradi, chunonchi, o’ziga ishonch, o’z birarmonlik, o’ziga bino
qo’yish, maqtanchoqlik yoki aksincha xususiyatlar shular jumlasidandir. Shunday
qilib, ""axs va atrof-mushitdagi insonlar""degan shartli nom berilgan xislatlar
tizimi o’zga kishilarga, jamoa (gurush) a'zolariga va o’ziga nisbatan
munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlarni irlashtiradi. Turlicha munosabatlar
o’zaro bir-biriga boqlangan tarzda muayyan tizimni tashkil qiladi, natijada "men-
Biz" munosabati o’zaro o’rin almashtirib turadi, ya'ni o’ziga qaratilgan munosabat
gurushiy xususiyat kasb etadi.
5.
Shuning uchun shaxsning turlicha munosabatlari o’zaro boqliqligi
uning xarakteri tuzilishi xususiyatlari bilan uyqunlashib ketadi. Umumiy va
xususiy munosabatlar xarakter xislatlari bilan birlashgan sholda muayyan
ashamiyat kasb etadi. Xuddi shu boisdan insonning xarakteri nisbatan butun, yaxlit
xususiyatga ega. Shaxs munosabatlarining kelib chiqishiga asoslanib, ular
markaziy (asosiy0 va ularga tobe, shosilaviy munosabatlarga ajratiladi. Shaxsning
markaziy (asosiy) munosabatlari ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanganligi
tufayli, bunday munosabatlar shamisha ijtimoiy-tipik xususiyatga egadir. Masalan,
ijobiy shislatlar mujassamlashgan shaxsning asosiy munosabatlari o’zga
16
Shaxsning xarakter xususiyatlari turlicha turmush sharoitlarida, qarshilik qiluvchi
vaziyatlari uchrashiga qaramay, uning xatti-sharaktlarini boshqaradi. Shu boisdan
inson tashqi vaziyatga boqliq bo’libgina qolmasdan, balki tashqi vaziyatni uning
shaxssan o’zi yaratadi, shuningdek, maqsadga muvofiqlashtiradi.
Bundan tashqari, shaxsning turmushdaga zaruriy sharoitlaridan biri- bu
xarakterning muayyan darajada plastikligidir. Xarakterning plastikligi ikki xil
ma'no kasb etadi. Xarakterning plastikligi uning barqarorligi singari mushitga faol
ta'sir o’tkazishning shartlaridan shisoblanadi.
Ish-amallari maqsadga muvofiq va foydali kechishi uchun ular o’zgaruvchan
tashqi sharoitga moslashishlari lozim.
Xarakterning plastikligi, mustashkamligi uni shakllantirishining zaruriy
sharti sanaladi. Xarakterning barqarorligi, plastikligi o’ziga xos individual
xususiyatga ega bo’lib, uni tuzilishining xislati sifatida mujassamlashadi.
Xarakter xususiyatlarining kuchi va barqarorliligi markaziy tizimga
boqliqligiga binoan muayyan darajada shaxs munosabatlarining mazmuni bilan
belgilanadi. Biroq ular munosabatlar mazmuniga boqliqligiga qaramay, ba'zan
yuzaki xususiyatga sham ega bo’ladilar.
Dostları ilə paylaş: