Ўzbekiston respublikasi

III BOB
XARAKTER


1. Xarakter shaqida umumiy tushuncha.

Ijtimoiy turmushda shayot va faoliyat ko’rsatayotgan shar qanday shaxs o’zining individual psixologik xususiyatlari bilan boshqa insonlardan ajralib turadi va bu farqlar uning xarakter xislatlarida o’z ifodasini topadi. Xarakter tushunchasi yunoncha so’z bo’lib, "charakter" bosilgan taqma yoki qiyofa, xislat degan ma'noni anglatsa-da, lekin u psixologiyada torroq mazmunda qo’llaniladi. Xuddi shu boisdan insonning barcha individual xususiyalarini xarakter xislati tarkibiga kiritib bo’lmaydi, chunonchi, aqlning tiyrakligi, topqirligi, xotiraning barqarorligi, ko’rishning o’tkirligi idrokning tanlovchanligi singari individual psixologik xususiyatlar bunga yorqin misoldir.

Psixologiya fanida xarakterga turlicha ta'rif berilishiga qaramay, uning asosiy belgilari ta'kidlanishi bilan bir-biriga moshiyati bilan muvofiq tushadi. Masalan, shaxs xulqining tipik usullari bilan boqliq, faoliyat, muammolari va munosabatda namoyon bo’luvchi, mujassamlanuvchi, uning barqaror individual xususiyatlari majmuasi xarakter deyiladi. Shaxsning tabiatga, jamiyatga, o’ziga, ashyolarga (narsalarga) nisbatan munosabatlari asosiy va mushim belgisi bo’lib shisoblanadi. Odatda shaxsning munosabatlari xarakter shislatlarining individual o’ziga xos xususiyatlarini ikki xil yo’sinda aniqlash imkoniyatiga ega.
1. Shaxs xarakterining xususiyati ro’yobga chiqadigan shar qanday vaziyat, sharoit, sholat, mushit shissiy kechinmalarning individual o’ziga xos xislati uning munosabatlariga boqliq. Misol uchun, ishlab chiqarishga yaqinda kelgan A. B. ning xarakter xislati mana bunday ro’yobga chiqadi: korxona ma'yus, o’zini jasoada noxush sezadi, tortinchoq, rashbar va shamkasabalaridan cho’chiydi, xonadonida (mashallada) va tengdoshlari davrasida ko’tarinki rushda, kayfiyati a'lo darajada, ular bilan munosabati iliq, vaqtichoq, o’zini atrofdagilarga yaqin tutadi. Ushbu shodisani to’qri basholash uchun A.B.ning xarakter xislatlarini aniqlash, uning namoyon qilgan sharakatlari va qiliqlarini tasvirlash bilan cheklanib qolmasdan, balki bir nechta sholatdagi shissiy kechinmalarni yaqqol tashlillash shamda voqelikni to’qri tushuntirishga erishish lozim.
2. Har qanday favquloddagi tipik sholatdagi (mushitdagi) sharakatning sifatlari shamda individual o’ziga xos usullari shaxsning munosabatlariga taalluqlidir. Jumladan, yuqorida keltirilgan misolda A. B. ning xarakteri uning o’zini ishxonada shamda mashallada tutishida o’z ifodasini topadi. Shu bilan birga xarakterning xislati shisoblanmish meshnatsevarlik: a) meshnat insonlarga roshat tuyqusi keltirishida, ishsizlikda afsus chekishida; b)atrof-mushitdagi narsalarga diqqatini chalqitmay, vaqtni beshuda sarflamay, vujudi bilan vijdonan meshnat qilishida ro’yobga chiqadi.
3. Shaxs sharakatlarining sifati va ularning oqilona usullari nafaqat uning munosabatlariga aloqador, balki insonning irodaviy, shissiyoti, diqqati, aqliy sifatlariga yoki psixik jarayonlarining individual xususiyatlariga sham boqliqdir. Chunonchi, meshnatda ko’zga tashlanadigan tirishqoqlik, puxtalik meshnatga nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishga emas, balki boshqa omillarga: a) diqqatning to’planishiga (markazlashuviga), b) sharakatlarning aniqligi, maqsadga yo’nalganligi, v) irodaviy zo’r berishga, g) usullar mashsuldorligiga, d) aqlning tiyrakligiga boqliq. Xarakterning aqliy, shissiy, irodaviy xislatlariga ajratishni sharakat usullaridan shamda xilma-xil rushiy jarayonlarning ustivorlik qiluvchi ta'siridan kelib chiqqan sholda amalga oshirish mumkin.
Xarakter xislatlari shaxsni muayyan faoliyatga chiqishi mumkin. Ma'lumki, xarakterning aksariyat xislatlari shaxsning xatti-sharakatlari muvaffaqiyatini belgilovchi turtki va faol mayllar bo’lib shisoblanadi. Odatda shaxslar o’zaro o’xshash sharoitlarda bir xil motivlar va munosabatlarga asoslanib, aniq maqsadga intilib, maqsadga erishishga mutanosib sharakat usullariga nisbatan moyillikni namoyon etadilar.
Moyilliklar negizida xarakter xislatlarining undovchanlik kuchi vujudga keladi va uning ta'siri tufayli inson tabiiy sharoitga zid, maqsadga nomuvofiq sharakat usullaridan foydalanadi.
Shaxs ba'zida o’z xarakter xislatidan afsuslanadi, lekin boshqacha sharakatni amalga oshirishni uddasidan chiqmaydi. Xorijiy psixologlarning tasdiqlashicha, ayrim insonlar faoliyatida muvaffaqiyatsizlikdan xavsirashga qaraganda, ular o’z yutuqlarini yuksakroq qadrlaydilar va yuqori basholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik ular uchun shalokatli shodisa emas, shuning uchun "tavakkalchilik"ka qo’l urishida davom etaveradilar. Boshqa toifadagi odamlar muvaffaqiyatsizlikdan cho’chiydilar, o’ta eshtiyotkor bo’ladilar, qiyinchilikdan yuz o’giradi, engil ishga qo’l urishni lozim topadilar.
Maqsadga nomuvofiq, lekin shaxs uchun o’ziga xos sharakat usullarini tanlashga moyillik kuchli irodaviy zo’r berish sharoitlarida, jiddiylik (zo’riqish) vaziyatlarida yorqin aks etadi. Inson uchun o’ziga xos sharakat usuli favquloddagi sharoitda maqsadga muvofiq kelsa, u sholda o’z xislatiga nomuvofiq, bir xil yo’sindagi usullaridan foydalanishga qaraganda ko’p kuch-quvvat, qat'iylik, ishchanlik namoyish qilinishni ma'qul topadi. Mabodo xarakter xislatlari talabiga (ob'ektiv) sharoit talabiga qarshi sharakat qilishga undasa, uning xislatlari o’ziga xalaqit va pand beradi. Xarakter xislatlari sharoit vaziyat talablariga muvofiq tushsa, u sholda bunda shaxs ijobiy faoliyat ko’rsatadi, butun kuch-quvvatini jamlab sharakat qilishga imkon tuqiladi.
Shunday qilib, xarakat xislatlari shaxsni muayyan yo’sinda intilishiga, ba'zida sharoitga zid sharakat qilishga undash bilan birga, ular murakkab vaziyatlarda yorqin ro’yobga chiqadalar. Shaqqoniylik, dadillik, to’qrilik shaxsni noxush kechinmalarga olib kelishiga qaramay, unidavralarda shaqiqatni tik aytishga undaydi, sobitqadamlikni shakllantirishga xizmat qiladi.