Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
97
 
 
üzere bu hareketin bazı şekillerini sert bir biçimde eleştiren âlimler tarafından da saygı 
ve  takdirle  karşılanmıştır.  Bununla  beraber  bu  dönem  tasavvufu  da  tartışma  ve 
eleştiriye  açık  bazı  konular  içermektedir.  Öteden  beri  tartışılan  ve  eleştirilen  bu 
konular  tasavvufun  özü  ve  geneliyle  ilgili  değildir.  Münferit  konulardır,  ayrıntıyla 
ilgilidir. 
207
 
Bazı  noktalarda  tasavvufun  farklı  dış  kaynaklarının  bir  ürünü  olduğu 
düşüncesinde  olanlar  bile  şöyle  bir  yaklaşımı  kabul  etmişlerdir:  ―  Tasavvuf,  Hz. 
Peygamber devrinde fiilen var olan zühd hareketinin, zamanla çeşitli amillerin neticesi 
gelişmesiyle  gün  yüzüne  çıkmıştır.  Yani  tasavvuf  zühd  hareketinin  bir  uzantısıdır. 
Kısacası bütünüyle tasavvufu inkâr eden bir İslâm âlimi yok gibidir.
208
 
Herhangi  bir  dış  tesir  altında  kalmadan  bir  felsefe  meydana  getirmek  için 
tasavvuftan  daha  müsait  bir  zemin  yoktur.  Sufî  ve  zahit  her  şeyden  evvel  amel 
sahibidir.  Ahlâk  esaslarına  göre  hareket  eder.  İbadet  ve  taatle  meşgul  olur.  Sonra 
yaptığı  işler  üzerinde  düşünür.  Amelini  değerlendirir.  Daha  doğru  bir  hareket  tarzını 
araştırır.  Bu  çeşit  manevî  tecrübe  neticesinde  bir  takım  bilgiler  (marifet)  meydana 
gelir. Bu bir nevi fiil ve amelin (aksiyonun) felsefesidir ki harici tesirlerle hiçbir ilgisi 
yoktur.
209
 
Kuşeyrî‘nin  belirttiğine  göre,  tasavvuf  Ehl-i  sünnet‘in  bünyesinden 
doğmuştur.  İlk  sûfîlerin  hepsi  Sünnî‘dir.  Sûfîliğin  ortaya  çıktığı  dönem  İslâm 
dünyasında çeşitli ilimlerin kurulduğu, değişik mezhep ve akımların ortaya çıktığı bir 
                                                           
207
 Komisyon, a.g.e., ss.57-58. 
208
 Abdulhakim Yüce, Râzî’nin Tefsirinde Tasavvuf, İzmir 1996, s.10. 
209
 Kuşeyrî, a.g.e., s.24. 

---

 
 
98
 
 
dönemdir.  Bu  dönemde  hadis,  fıkıh,  kelâm  gibi  ilim  dalları  kurulmuş,  bunlarla 
uğraşanlara  hadisçi,  fıkıhçı,  kelâmcı  (muhaddis,  fakih,  mütekellim)  gibi  isimler 
verilmişti.  Kaynağı  Kur‘an  ve  hadis  olmakla  beraber  söz  konusu  ilimlerden  de 
etkilenen  ve  Ehl-i  sünnet  muhitinde  doğan  İslâm‘daki  ruhî  ve  mânevî  hayat  tarzına 
tasavvuf  denmiştir.  Bu  hayat  tarzının  temelleri  Kur‘an  ve  Sünnet‘in  öğretisinde, 
önceki nesillerin sözlerinde ve yaşayış tarzlarında mevcuttu. Sûfîler fikirleri ve mânevî 
tecrübeleriyle geliştirip sistemleştirdikleri tasavvufî hayat tarzını sözü edilen temeller 
üzerinde  inşa  etmişlerdir.  Kökü  ve  özü  eski  olan  tasavvufî  hayatın  bazı  yenilikler 
içermesi ve farklılık göstermesi bundandır. 
210
           
Tasavvuf  tarihi  seyri  içerisinde  gelişirken,  mutasavvıfların  içinde  yaşadığı 
çeşitli  mekân  ve  çeşitli  zamanlarda,  onların  düşünce  ve  adetlerinin  doğrudan  veya 
dolaylı olarak, bazı yerel, yani mutasavvıfın bağlı olduğu kendi millî kültürel âdet ve 
inançlar ile bazı haricî, yani İslâm kültür ortamı dışından gelen düşünce ve adetlerden 
etkilenmiş  olabileceği  düşünülebilir.  Mesela  Bektaşilikte,  eski  bazı  Türk  inanç  ve 
adetlerinin  görülmesi;  mesela  İbnü‘l-Arabi‘de,  özellikle  Farabi  ve  Sühreverdî  el-
Maktûl  gibi  filozoflar  vasıtasıyla,  Yeni-Eflatuncu  bir  tesirden  söz  etmek;  hulûl  ve 
ittisâl gibi kavramların tasavvufa hicri III. asırda sokulması gibi.
211
 
Hayrani  Altıntaş,  Tasavvufun  hem  ilim,  hem  de  hâl  olarak  İslâm 
düşüncesinde  mevcut  olmadığı,  sonradan  ithal  fikirlerle  İslâmileştiği  fikrini 
savunanlara  karşı  şöyle  bir  izah  yapmaktadır:  ―Hz  Peygamberden  (s.a.v)  sonra  hızla 
gelişip  büyüyen  İslâm  devletlerinin  çeşitli  kültür  ve  medeniyetlerle  karşılaşması 
                                                           
210
 Komisyon, a.g.e., ss.56-57. 
211
 Mehmet Bayrakdar, İslâm Düşüncesi Yazıları, Ankara 2004, Elis yayınları, s.262. 

---

 
 
99
 
 
sonucu  karşılıklı  kültür  tesirleri  olmuştur.  Birçok  kimse  işte  bu  kültür  karşılaşmaları 
esnasında  tasavvufî  birçok  hususun  Müslümanlar  arasında  yayıldığı  kanaatindedir. 
Felsefi  alanda  büyük  tesirleri  görülen  tercümelerin  daha  sonraları  tasavvuf  felsefesi 
planında  da  etkili  oldukları  iddia  edilir.  Aynı  zamanda  Yunan,  Bizans,  İran  ve  Hint 
kültürlerinin  tasavvufi  fikirlerin  oluşmasında  önemli  rol  oynadıkları  tasavvuf  sistemi 
içinde, bu düşüncelerin birçok unsurlarıyla yaşadığı ileri sürülen hususlar arasındadır. 
Bu  unsurları  kabul  edip  hem  düşünce  hem  de  tavırlarıyla  açıkça  ortaya  koyan 
insanların,  İslâm  düşünce  ve  hayatına  uygun  düşmeyen  durumlarından  dolayı  sünnî 
inanış  taraftarlarınca  kabul  edilmedikleri  ve  bu  hususun  taraflar  arasında  kavgaya 
kadar dönüştüğü çeşitli kaynaklarda  yer  almaktadır. Kelamcılar, hadisçiler, fıkıhçılar 
ve diğerleri tarafından reddedilen bu düşünce ve hayat tarzı, ancak Gazalî tarafından 
kabul  edildikten  sonra  meşruiyet  kazanmıştır.  Buna  rağmen  tasavvufun  aleyhinde 
olanlar  son  bulmamış,  özellikle  Muhyiddin  İbn  Arabî‘nin  düşünceleriyle  tasavvuf 
şimşekleri üzerine çekmeye devam etmiştir.‖
212
  
Yaşar  Nuri‘ye  göre  de  Tasavvufun  iki  kaynağı  vardır,  bunlar  Kur‘an  ve 
Sünnettir.  Samimi  olarak  incelendiğinde  tasavvufun  ıstılahlarından  adâb  ve  erkânına 
kadar bütün varlığıyla bu iki kaynağa dayandığı görülecektir. Peygamberimiz ve ashab 
zamanında  tasavvufi  hayat  aslında  bütün  incelikleriyle  yaşanmıştır.  Daha  sonraki 
devirlerde  yerini  dünyaperestliğe  terk  etmiştir.  Bunun  İslâm  toplumu  için  büyük  bir 
felaket  olduğunu  görenler  bir  ihya  hareketiyle  yeniden  saadet  devrine  dönme 
çalışmalarına girmişlerdir. Bu faaliyeti başlatıp yürütenlere o devirde sûfi dendiği için 
                                                           
212
 Altıntaş, a.g.e., s.21. 

---