Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
71
 
 
faydalanırlar.
150
 
               Metafiziğin  ilk  derecesi  insanın  önce  kendini  bilmesi,  tanımasıdır.  Çünkü 
insanın  kendini  tanımadan  Rabbini  bilmesine  imkân  yoktur.  Rabbini  bilme  ise  bir 
insan  için  en  büyük  gaye,  en  yüce  mutluluk  ve  ulvî  âlemle  irtibatında  ruhun 
yücelmesi  için  en  büyük  etkendir.  Bundan  dolayı  İhvân-ı  Safâ‘nın  metafiziğinde 
Tanrı‘yı bilme önemli bir yer tutar.
151
 
                 ―Görünen‖ (zahir) ve ―görünmeyen‖ (bâtın) diye ikiye ayırdığı bu âlemde 
İhvân-ı  Safâ  önce  görüneni  tanımaya  çalışır.  Çünkü  görünen  âlem  görünmeyenin 
açık delili, en belirgin örneğidir. Görünmeyenin iyi kavranabilmesi için görünenin iyi 
bilinmesi  gerekir.  Böylece  fizikî  varlık  bilgide  onlar  için  ilk  unsuru  oluşturur. 
Fizikten  de  analoji  yoluyla  metafizik  bilgilere  ulaşılır.  Görünür  âlemde  insana  en 
yakın varlık, bir bakıma kavranması icap eden bu görünür âlemin küçük bir örneği 
(mikrokozmos) olan insandır. Bu sebeple önce onun kavranması gerekir. Düşünen ve 
bilen  bir  varlık  olarak  insan  önce  kendini  tanıyacak,  sonra  evrene  geçerek  onu 
kavrayacak ve bütün bunlar onun Tanrı anlayışının temelini oluşturup Tanrı‘yı daha 
doğru  anlamasını  sağlayacaktır.  Bir  disiplin  olarak  metafizik  üzerinde  fazla 
durmamakla beraber İhvân-ı Safâ, metafiziğin konusunu oluşturan şeylerin duyularla 
algılanamayan,  vehim  gücü  ile  kavranamayan,  ancak  gerçek  delil  ve  burhanlarla 
insan aklının kabule zorlandığı şeyler olduğunu ifade etmektedir.
152
 
                  İhvân-ı Safâ‘nın metafizik anlayışında eklektik bir sistem hâkimdir. Onlar 
varlık  ve  oluşu  açıklarken  büyük  ölçüde  Yeni-Eflatuncu‘dur.  Sudûr  teorisi  bu 
                                                           
150
 
 Bolay, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, s.118.  
151
 Uysal, a.g.e., s.3. 
152
 Uysal, a.g.e., s.3. 

---

 
 
72
 
 
açıklamanın ana eksenini oluşturur. Eski Hint ve İran dinlerinden  gelen bazı etkiler 
yanında,  Tanrı‘nın  birliğinin,  niteliklerinin  ve  âlemle  ilişkisinin  açıklanmasında 
özellikle  Pisagorcu  yorumların  büyük  tesirinin  olduğu  risalelerde  açıkça 
gözlenmektedir.
153
 
                  Onların metafiziğinde cevherler cismanî ve ruhanî olmak üzere iki grupta 
incelenir.  Cismanî  cevherler  duyu  organları  ile  algılanabilen,  ruhanî  olanları  ise 
ancak  zihinde  tasavvur  edilip  akıl  ve  düşünme  ile  kavranabilen  varlıklardır  ki  buna 
―makülât  âlemi‖  de  denir.  Gök  cisimleri,  tabii  unsurlar  (dört  unsur)  ve  bu 
unsurlardan  meydana  gelen  varlıklar  cismanî;  var  oluşta  Tanrı‘nın  aracısız  olarak 
yarattığı  faal  akıl,  ondan  feyezan  eden  küllî  nefis  ve  nihayet  ondan  sâdır  olan  ilk 
madde  ruhanî  cevherlerdir.  Bunlardan  her  birinin  kendine  has  ontolojik  nitelikleri 
mevcuttur.  Tanrı  ise  ne  cismanî  ne  de  ruhanî  olarak  nitelenebilir.  O,  tıpkı  bir 
sayısının tek  ya da çift olmayıp tek ve çift bütün sayıların sebebi ve kaynağı oluşu 
gibi cismanî ve ruhanî bütün varlıkların sebebidir. O‘nun başlangıcı ve sonu yoktur; 
faildir, edilgin değildir. İstediği zaman istediğini yapan ve yaratandır.
154
 
                  İhvân-ı  Safâ,  birazda  mistik  bir  tavırla  üyelerini  Hz.  Nuh‘un  yaptığı 
gemiye  binip  madde  denizinin  dalgalarından  kurtulmaya.  Hz.  İbrahim  gibi  bir  dizi 
şüphe ve araştırmadan sonra kesin inanca sahip olarak melekût âlemini seyre, ruhunu 
bütün  manevî  kirlerden arındırarak Hz. Muhammed  (s.a.v)  gibi miraca yükselmeye 
davet ederek felsefî tavırlarını nebevi modellere paralel biçimde ifade eder.
155
 
                   Etkisi  Ansiklopedik  risâleleriyle  İslâm  düşünce  tarihinde  tam  bir 
                                                           
153
 Uysal, a.y.  
154
 Boer, a.g.e., ss.64-65; Uysal, a.g.e., s.3. 
155
 Uysal, a.g.e., s.5. 

---

 
 
73
 
 
eklektisizm  örneği  veren  İhvân-ı  Safâ‘nın  düşünceleri  kendi  dönemlerinde  kısa 
sürede  yayılmış  ve  İslâm  dünyasının  hem  doğusunda  hem  batısında  uzun  yıllar 
etkisini sürdürmüştür. Her şeyden önce bu risaleler, X. yüzyıl İslâm dünyasının bilim 
ve felsefe düzeyini aksettirmesi açısından önemlidir. İhvân-ı Safâ, Yeni-Eflatunculuk 
ve özellikle Yeni Pisagorculuğun Müslümanlar tarafından tanınmasında özel bir yere 
sahiptir.  Risaleler  aynı  yüzyılda  İslâm  coğrafyasının  Avrupa  yakasına  (İspanya) 
Ebü‘l Kâsım Mesleme el-Mecrîtî tarafından taşınmış ve Ortaçağ Latin skolastisizmi 
üzerinde  büyük  etkileri  olan  İspanya  filozoflarının  yetişmesinde  önemli  payı 
olmuştur. İhvân-ı Safâ risaleleri Doğu İslâm dünyasında da geniş bir alana yayılma 
imkânı bulmuş, aydınlar üzerinde yüzyıllar boyunca etkili olmuştur. Bunun en açık 
delili, sonraki yüzyıllarda risalelerin tekrar tekrar istinsah edilmesi ve birçok yazma 
nüshasının ortaya çıkmasıdır.
156
 
                  Risaleler  İbn  Sînâ‘nın  da  dikkatini  çekmiş  olmalıdır.  Nitekim  Beyhaki, 
İbn  Sînâ‘nın  babasının  risaleleri  elinden  düşürmediğini,  İbn  Sînâ‘nın  da  zaman 
zaman  bu  eseri  incelediğini  kaydetmektedir.  Ancak  bizzat  İbn  Sînâ,  İsmâilî 
propagandacıların felsefî telkinlerine kapalı olduğunu belirtmiştir. Özellikle Bâtınîler 
ve  İsmâilîler  için  risaleler  önemli  bir  kaynak  olmuş,  risaleleri  en  fazla  onlar 
sahiplenmiştir.  Risalelerin  İbn  Sînâ‘nın  eserleriyle  beraber  1150  yılında  Bağdatta 
yakılmış olması etkisini azaltmamıştır. Gazâlî‘nin de İhvân-ı Safâ‘yı tanıdığı anlaşıl-
maktadır.  Gazâlî  el-Münkız‘da  İhvân‘ın  felsefî  tavrını  eleştirmekte,  Ta‘lîmiyye 
mezhebinin  Pisagor‘un  bozuk  felsefesinden  etkilendiğini  ve  İhvân-ı  Safâ‘nın 
risalelerinde  bu  felsefenin  anlatıldığını  ifade  etmektedir.  İbn  Hazm,  İhvân-ı  Safâ‘yı 
                                                           
156
 Uysal, a.y. 
 

---