Xülasə Tədqiqatın məqsədi Xəzər hövzəsi regionunun iqtisadi
Yüklə 338,59 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 4. Xəzərin median prinsip üzrə bölgüsü. 4 (124)/2015 E.Hacızadə
müddəasına və yaxud da dolayısı ilə bunun təsdiqinə rast gəlinmir. Burada, həmçinin resurslar, dənizin dibi və səthindən istifadə, ekosistemin qorunması kimi ciddi məsələlərə də yer verilməmişdir. Digər tərəfdən, real- lıqda da Xəzərin istismarında kondominium prinsipi faktiki təsbitini tapmamışdır. Ümu- miyyətlə, tarixdə heç vaxt göl və ya daxili dənizlərin kondominiumu olmamışdır. Lakin bu məsələdə bir beynəlxalq məhkəmə çəkiş - məsi yaddaşlarda qalmışdır. O, Fonseka kör- fəzi üzərində suverenliklə bağlı sahilyanı dövlətlər Salvador, Honduras və Nikara qua - nın mövqeləri ilə bağlı olmuşdur. Çıxarılan məhkəmə qərarına əsasən körfəzin tarixi boğaz statusuna malikdir və onun sahildən üç mildən kənarda olan suları bu üç dövlətin kondominiumuna məxsusdur. Burada məhkə - mə belə bir fakta əsaslanmışdı ki, Fonseka körfəzi uzun müddət bir dövlətə məxsus olmuş və üç sahilyanı dövlət müstəqil olandan sonra körfəzi onların ümumi mülkiyyəti kimi nəzərdən keçirməmişdilər. İş üzrə gəmiçilik məsələsinə toxunan məhkəmə müəyyən etmişdir ki, körfəzin mürəkkəb coğrafiyası onun hər hansı formada bölünməsini praktiki çətin edir. Bu vəziyyətdə ən azı, bu dövlətlərdən birinin açıq dənizə çıxışı qapanır. Xəzərdə situasiya isə tamamilə fərq- lidir. Belə ki, o heç zaman bir dövlətə məxsus olmayıb [10, 19]. SSRİ 1949-cu ildə Xəzərdəki neft ehtiyatlarının işlənməsinə İranla məs- ləhətləşmədən, onun iştirakı olmadan başlamışdır. Faktlar onu göstərir ki, İran tərəfi buna hər hansı bir formada etiraz bildirməmişdir. Bundan sonra vurğulanmalıdır ki, 1970-ci ildə SSRİ Neft Nazirliyinin qərarı ilə Xəzərin milli sektorlara bölünməsi həyata keçirilmiş və bununla İran tanış edilmiş və hətta müvafiq bölgünün topoqrafik xəritəsi də Tehrana göndərilmişdir. Bu zaman da İran tərəfi belə bir bölgünün aparıl- masına etiraz bildirməmişdir. Bunu onunla əsaslandırmaq olar ki, müvafiq Xəzər müqavilələrində onun enerji resusları və onların işlənməsi barədə heç bir şey əksini tapmamışdır. Digər tərəfdən, Sovet İttifaqının uzun illər Xəzər dənizində və əsas etibarilə Azərbaycana yaxın sahədə apardığı tədqiqat və istismar işləri 10 mildən artıq ərazini əhatə etmişdir. Bu zam an əldə olunan gəlirdən İrana ödəməmiş və ya onu həmin fəaliyyətə hər hansı bir formada cəlb etməmişdir. İran tərəfinin də bu fəaliyyətə bir etirazı olmamış və o, bundan gələn gəlirin bölünməsinə iddia et- Şəkil 4. Xəzərin median prinsip üzrə bölgüsü. 4(124)/2015 E.Hacızadə XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 110 4(124)/2015 E.Hacızadə XƏZƏR hÖVZƏSİ REGİONUNUN İQTİSADİ POTENSİALI VƏ İXRAC ... 111 məmişdir. Özü də yaxın sahədə birtərəfli fəaliyyətlər həyata keçirmişdir. Buna görə də, Xəzərin hüquqi statusu müəyyən olunarakən sahilyanı dövlətlərin neft-qaz re- suslarının istifadəsində yaranmış mövcud təcrübə və müvafiq beynəlxalq normaları əsas götürülməlidir. Bütün bunlar, öz növbəsində, elmi və siyasi əsası olmayan və dünya təcrübəsində heç vaxt tətbiq edilməyən kondominium prinsipinin Xəzərdə tətbiqini bir daha mümkünsüz edir. Azərbaycan Xəzərin daxili göl (beynəlxalq sərhəd gölü) olmasına əsaslanaraq sərhədlərinin delimintasiyasında ekvidstansiya prinsipi - dövlət ərazisinin bir hissəsi sayılmaqla dənizin orta xətt üzrə beş milli (“Milli sektor” anlayışı dənizin dibi kimi, səthi və hava məkanı ehtiva edir) sektora bölünməsini təklif edir. Konkret olaraq Azərbaycanın təklifində “sahil xəttinin davamı kimi orta xətt çəkilir və bu xəttin hər bir nöqtəsi Xəzərin bitişik və ya əks tərəfində yerləşən dövlətlərin ilkin sahil xət- tindən bərabər məsafədə olur” prinsipi göstərilir. Bu mövqe ölkənin Konsti- tusiyasında da birmənalı şəkildə təsbit edilmişdir. Belə ki, ölkə Konstitusiyasının 11-ci maddəsinə görə, Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına mən- sub olan bölməsi (Konstitusiyaya görə, Azərbaycana mənsub milli sektor 25 millik
tərkib hissəsidir. Xəzəryanı dövlətlərin müstəqillik statuslarını elan etməmişdən əvvəl onun bölgüsünün 1970-ci ildə qəbul olunmuş prinsipə əsasən milli sektorlar üzrə müəyyənləşdirməsi və bu su ərazilərin hazırda da “de fakto” varis dövlətlərə mənsubiyyətliyi Azərbaycanın mövqelərini bir daha artırır [5, 13]. Tanınmış rus politoloqu Aleksandr Duqin (1962) özünün məşhur “Geosiyasətin əsasları” kitabında qeyd etmişdir ki, “SSRİ Xəzər neftinə xüsusi diqqət yetirməmiş, daha çox Şimali Avroasiyadakı yataqların işlənməsini inkişaf etdirməyə üstünlük vermişdir. Buna görə də, hazırkı nəzarət situasiyasında Xəzərin və Xəzər-Qaradəniz məkanı atlantizm və avroasiyaçılığın qlobal qarşıdurması məsələsinə çevrilmişdir” [9, s.81.] Şübhəsiz ki, Azərbaycan geopolitikasını onun Xəzərdəki zəngin karbo- hidrogen resursları, ümummilli lider Heydər Əliyevin “Əsrin müqaviləsi” ilə təməlini qoyduğu yeni neft strategiyası pozulmaz naxışlarla dəyişdirmişdir. Bölgüsü qızğın mübahisələr, müzakirələr mövzusu olan Xəzərdə Azərbaycanın hesablarının tarixi və real mövcudluğu, bu gün onun mövqelərini gücləndirən şərtlər sırasındadır. Azərbaycan geoloqları yeni neft axtarışında dənizə üz tutmasaydılar, Qara daşlarda qazılan ilk quyu fontan vurmasaydı, Neft daşları şəhərə çevrilməsəydi, bu yataqlar- dan milyon tonlarla ölçülən neft hasil edilməsəydi, Xəzər faktoru ilə bağlı respub- likamızla hesablaşmada əks tərəflər daha ciddi cəhdlər edərdilər. Məhz Xəzər neftinin Azərbaycan tərəfindən ilkin istismar edilməsi buradakı mövqeyimizi daha arqumentli etmişdir. Qazaxıstan və Rusiya isə Xəzər beynəlxalq daxili dəniz olaraq onun dibinin me- diana boyunca sektorlara bölünməsini, su tutumunun isə ümumi istifadədə qalmasını, gəmiçilik üçün sərbəstlik, balıqçılıq və ətraf mühitin qorunması üzrə razılaşdırılmış Yüklə 338,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|