Xülasə Bu çalışma, təsirləri bax m ndan müasir dünyan n
və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s ı əbəb və nəticələr bax m ndan m ı üqayisəsi
- 2.2. 2008 Krizisinin Qloballaşması
- Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov
- 2.3. Qlobal Krizisin Dünya İqtisadiyyatına Ümumi Təsirləri
- Cədvəl 2.
1929 və 2008 böhranlar n n makroiqtisadi s ı əbəb və nəticələr bax m ndan m ı üqayisəsi Number 30, 2010
digər tərəfdən daşınmaz əmlak satış qiy- mətləri ilə kirayə gəlirlərinin də bazar sə- viyyəsinin alt na enməsiylə, bu krediti isti- fadə edən aşağı gəlirli təbəqənin, kreditlə- rini nizaml olaraq ödəyə bilməz hala gəl- məsinə səbəb olmuşdur. Varlıq qiymətləri- nin həddindən artıq düşməsi borclula ı mal- varl qlar ı ı ı satmaq məcburiyyətində burax- mış, bu da mal-varl qlar n qiym ı ətlərinin daha da düşməsinə səbəb olmuşdur. Varlıq qiymətlərindəki düşüş digər tərəfdən baş- lanğıcdakı kredit tələbindəki art m da da ı - yandırmışd r. Ard ndan təminat tamamla- ma çağırışı ilə birlikdə varl qlar n sat lmaq ı ı
ı ətlərin
daha da düşməsi ilə nəticələnmişdir (yılmaz- Gayğusuz, 2009:6). Krizisin ana səbəbi ola- raq göstərilən bu vəziyyət əslində aysber- qin su üzərindəki parça ı idi. Krizis əvvəli sürətlə böyüyən törəmə bazarlar və mali vasitələr dünya daxilində likidite bolluğuna və mali sektorun inkişafına çox komək et- mişdir. Ancaq, həddindən art q ölçüdə ya- y lan törəmə bazarlar və vasitələr, qlobal sistemik risk qaynaqlarından biri olmuş və ABŞ-dak sub-prime mortgage bazar ndak ı krizisin sürətli bir şəkildə bütün mali ba- zarlara yay lmas na g ı ətirib çıxarmışdır. Baş- qa sözlə maliyyə sektorunda etik dəyərlə- rin bir tərəfə qoyularaq, əxlaqi riskin art- mas və maliyyə sektorunun real sektora dəstək olmaqda uzaqlaşaraq spekülatif bir quruluşda sıxlaşması krizisi tətikləmişdir.
Ucuz pul dünya daxilində borclu sat nalma- ları yaymışdır. Banklar sahib olduqları haq- dan daha çox borclanmışlardır. Yüksək gə- tirili investisiyaya istiqamətlənmə banklar mortgage sahəsində daşınan əmlak varl q- lar istehsal na v ı ə bunlar investorlar sat ı - mağa yönəltmişdir. Ancaq banklara inamın azalmas yla kimsə borcun harada olduğunu tapa bilməmişdir. Bu isə bazarlara müdaxi- lələrin başlanmasına səbəb olmuşdur.
Bazarlar n 1990- illərdə başlayan liberal- laşdırılması nəticəsi olaraq, mali sistem idarə və yoxlamadan uzaqlaşmışdır. ABŞ, İngiltərə və İslandiya kimi ölkələrdə maliy- yə sektorundak ifratl q t ı əşkil edən bəzi məsələləri nəzarət alt na almaq mümkün olmamışdır. Maliyyə mərkəzləri aras ndak ı rəqabətin də buna əlavə olunmas yla təşkil edici təşkilatların təsiri daha da məhdud qalmışdır. FED və bazarda ı digər yoxlama nüfuzlar n n ı mortgage bazar nda ı ı zəif təəh- hüd şərtlərini idarə etmələrindəki müvəf- fəqiyyətsizlikləri də krizisin bir səbəbi ola- raq göstərilə bilər. Depozitlərin olmamas , gəlirlərin, varl qlar n v ı ə peşələrin doğruluq araşdırmalarının edilməməsi zəif təəhhüd şərtlərinə nümunə olaraq göstərilə bilər (Ünal-Kaya,2009:5;Y lmaz-Gayğusuz, 2009:4)
Nizamlay c lar kompleks investorlara veri ı -
qərarlar Standart & Poors və Moody's kimi quruluşlara devr etmişdir. Ancaq kredit dərəcələndirmə quruluşları riskli kreditlərə yüksək qiymətlər verərək aldanılmağa səbəb olmuşdurlar. Digər tərəfdən güclü mövqe- lərdə olanlar n verdikləri səhv qərarlar sis- tematik risk təhlükəsini daha da artırmışd r.
ABŞ- n fərdi mortgage kreditlərinə söykənən daşınan qiymətlilər bazar nda lider olmas , ı 2007 ili etibarilə daşınmaz əmlaka söykənən daşınan qiymətlərin %89,2-in bu ölkədən ixrac edilməsi və bu sistem içində monoline və hedge fondlar kimi iştirak edən yeni mali təşkilatların kompleks kredit törəmə məh- sullar n istifad ı ə etmələri və qloballaşan mali bazarlar aras ndak möhk ı əm əlaqələr səbəbi ilə ABŞ-da başlayan krizis, ABŞ banklarının borc vermə riskini xarici investorlara köçür- məsi nəticəsi başda Avropa olmaq üzrə sü- rətlə qlobal mali bazarlara yayılmışdır (suy- sam-Baqqal, 2008: 75; Dəmir və diğ., 2008:8). Qısaca, ABŞ-da əmlak bazar ndak mortgage ı
Osman Nuri Aras, Elçin Süleymanov
Economics and administration
kredit qaynaqlı olaraq başlayan krizis, Sent- yabr-2008`də aralar nda Lehman Brothers n ı
iflas ilə dərinləşməsinin ard ndan qlobal bir mali krizisə çevrilərək bütün ölkələri təsir altına almağa başlamışdır. Qloballaşan mali krizis müddətində üç sahədə təməl dəyişmə ilə qarşılaşılmışdır: Bunlar; təməl mal qiy- mətlərində sürətli azalma, mali varl qlar n ı dəyər itkisi və inkişaf etməkdə olan ölkələrə istiqamətli sərmayə ax nlar ndak geril ı ı ə- mələrdir (Yüksələr, 2009:8). Qlobal Krizisi əvvəlki krizislərdən ay ran ən əhəmiyyətli nöqtə, klassik bankç l q krizisl ı ərindən fərqli olaraq, təməlində kompleks və yüksək həcmli törəmə məhsulların iştirak etməsi və bu məh- sullarla bağlı problemlərin qloballaşan dün- yada sürətlə yayılmış olmasıdır. (Bocutoğlu- Ekinci, 2009: 67).
Mali bazarlarda baş verən çöküş, sektorda iflas, mali konsolidasyon, cəmiyyət müda- xilələri, qurtarma və məcburi dövlətləşdir- mələri gündəmə gətirmiş və mali varl qlar n ı
dəyərində əhəmiyyətli bir itkiyə səbəb ol- muşdur. Krizis mali olaraq başlamış olmaqla birlikdə dünya daxilində istehsal, ticarət, məşğulluq kimi real iqtisadi böyüklüklərə də böyük bir nisbətdə və mənfi şəkildə təsir etmişdir (Günay, 2008: 105; Yüksələr, 2009:9- 10). Krizisin mali bazarlar üzərindəki ilk tə- sirləri, likidite və kredit kanallar n n daral ı -
lərindəki mənfi inkişafların həmçinin, po- zulan tələb şərtlərinə bağlı olaraq əhəmiy- yətli ölçüdə düşən ticarət həcminin də təsi- riylə, 2008 ili, dünya daxilində böyümə per- formanslarının pozulduğu, məşğulluğun düşdüyü və praqnozlar n pisləşdiyi bir il olmuşdur.
Krizis səbəbindən dünya ümumişinə işlət- mələr istehsal tutumlar n v ı ə satış hədəflə- rini revize edərək, salmağa başlamışdır. Olduqca azalan satış həcminə baxmayaraq şirkətlər varl qlar n qoruya bilm ı ı ək üçün xərclərini azaltmışdılar. Qısılan işlətmə xərc- ləri səbəbiylə toplu səkildə işdən ç xartmalar yaşanmışdır. Məşğulluqdakı daralma isteh- lakç etibar na da m ı ənfi istiqamətdə təsir göstərmişdir. Bu vəziyyət dünya iqtisadiy- yat nda ciddi bir tələb daralmas na gətirib ç xarmışdır (Azgur, 2010). Bəzi ölkələrin 2004-2009 illərini əhatə edən böyümə nis- bətləri Cədvəl-2`də göstərilmişdir.
ABŞ
3,6 3,1
2,7 2,1
0,4 -2,4
Almaniya 1,2
0,7 3,2
2,5 1,2
-5,0 Avstraliya 3,6 3,2
2,6 4,7
2,4 1,3
Braziliya 5,7
3,2 4,0
6,1 5,1
-0,2 Çin
10,1 10,4 11,6 13,0 9,6
8,7 Fransa
2,3 1,9
2,4 2,3
0,3 -2,2
Hindistan 7,9
9,2 9,8
9,4 7,3
5,7 İngiltərə 3,0 2,2
2,9 2,6
0,5 -4,9
Yaponiya 2,7
1,9 2,0
2,4 -1,2
-5,2 Kanada
3,1 3,0
2,9 2,5
0,4 -2,6
Koreya 4,6
4,0 5,2
5,1 2,3
0,2 Rusiya
7,2 6,4
7,7 8,1
5,6 -7,9
Türkiyə 9,4
8,4 6,9
4,7 0,7
-4,7 Qaynaq. IMF; TÜİK İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkə- lərin böyümə nisbətlərinin 2009-cu ilin ilk rübündə dib nöqtəsinə çatd qdan sonra, əsas olaraq qlobal ölçəkdəki gənişləyici pul və maliyyə siyasətlərinin və daha çox inkişaf etmiş ölkələrdəki anbar ehtiyat n n kömeyi ı ilə, ilin ikinci rübündən etibarən yuxar is- tiqamətli hərəkət etməyə başlamışdır. (TCMB, 2010c:26). Aç qlanan milli gəlir məlumatla- r na görə, 2009 ili son rübüundə inkişaf etmiş ölkələrdə daralma nisbəti 3,4' % dən 0,8 '%ə geriləyərkən, eyni dövrdə inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlarda böyümə nis- bəti 4%'ə çatmışdır. Qlobal iqtisadiyyatda 2009-cu ilin son rübündə diqqətə çarpan bərpaetmə meylinin 2010-cu ilin ilk rübündə
Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|