Xix asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo aholisining madaniy hayoti

XVIII-XIX asr birinchi yarmida O‘rta Osiyo

Tayyorladi Qahramonov Dilshod

Xalq ijodiyoti. Ta’lim

Xonliklardagi aholining aksariyati o‘zbek tilida so‘zlashgan. Bu tilda oliyhimmat qahramon va bahodirlarning jasorati, ularning g‘alabalari va adolat uchun kurashlari sharaflangan xalq dostonlari – qahramonlik eposlari keng tarqalgan.
XIX asrda qirqqa yaqin doston ma’lum bo‘lib, «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Kuntug‘mish», «Shirin va Shakar» dostonlari ularning eng mashhurlari edi.

Xalq sayillarida sayyor sirk truppalari bozor maydonlarida o‘z tomoshalarini ko‘rsatib, aholini xushnud qilgan. Polvonlar o‘rtasida kurash musobaqalari o‘tkazilgan.

Xalq tomoshalari XIX asr

Ilm-fan. Adabiyot

Bu davrda Xiva va Qo’qon xonliklari Buxoro amirligida ilm fan ma’lum darajada rivojlangan. Xiva xonligida Eltuzar

(1804-1806) farmoyishi bilan Shermuhammad Munis Xorazmning 1812 yilga qadar bo’lgan tarixini yozgan.

Shermuhammad Munis
Asl ismi Sher­muhammad Amir Avazbiy o‘g‘li bo‘lib, tarixchi, ayni paytda shoir, tarjimon, xattot, ma’rifatparvar bo‘lgan. U 1819-yilda Mirxondning «Ravzat us-safo» («Sofik bog‘i») tarixiy asarini o‘zbek tiliga tarjima qilishni boshladi va asarning
1-jildini tarjima qilishga ulgurdi.

Ogahiyning asl ismi Muhammad Rizo Ernazarbiy o‘g‘li bo‘lib, 1809-1874-yillarda yashagan. 16 ta tarixiy, ma’rifiy, tarjima asarlar muallifi. U arab, fors, turk tillarini puxta bilgan va Xorazmning 1812-1872-yillardagi tarixiga bag‘ishlangan asar yozgan.

Buxoro amirligida ham bir qator ilm-fan namoyandalari yetishib chiqdi. Ulardan biri yozuvchi, faylasuf, musavvir, ma’rifatparvar Ahmad Donish edi.

Ahmad Donish
U Bu xoro amiri Nasrulloning elchilari bilan 1857-yilda Moskva, Peterburg va boshqa Rossiya shaharlari bo‘ylab sayohat qilgan.

XIX asr boshlarida amir Umarxon hukmronlik qilgan davrda Qo‘qon xonligida markazlashgan hokimiyat o‘rnatilishi, savdo-sotiq munosabatlarining tartibga solinishi, xonlikdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik ilm-fan rivojlanishida muhim o‘rin tutdi.

Amir Umarxon
Saroyda tarixnavislik, adabiyot, xattotlik rivojlandi. Saroy tarixchisi Muhammad Yunus tomonidan 1859-yilda yozilgan «Xudoyqul anvar» asarida Muhammad Alixon davri tarixi voqealari batafsil yoritilgan.

Xonlikdagi eng mashhur xattot Turdi Ali bo‘lgan. Xonlik o‘rdasi qurilgach, Xudoyorxon saroy devorlaridagi xattotlik ishlarini bajarishni ikki shaxsga – Turdi Ali va Mirzo Mahmudlarga topshirgan.

XIX asrda ham O‘rta Osiyo davlatlari shaharlarida qurilish ishlari rivojlangan. Ayniqsa, Xiva xonligida XIX asr o‘rtalariga borib qurilish ishlari avj oldi.

Ollohqulixon madrasasi, Rahmonqul Inoq saroyi, Ichan qal’adagi Muhammad Aminxon madrasasi (1851–1855), Ark darvozasi qarshisida Muhammad Rahimxon madrasasi (1871) bugungi kunda ham Xiva shahrining ko‘rki hisoblanadi.

Muhammad Rahimxon madrasasi (zamonaviy rasm)

Bu davrda ikki tilda (zullisonayn), ya’ni o‘zbek va fors tillarida ijod qilingan. Ayni mahalda bu mada’niyatda o‘zbek adabiyotining ulug‘ namoyandalari, ayniqsa, Alisher Navoiy asos solgan

O’rta Osiyo xalqlari madaniyatining o’ziga xosligi
Alisher Navoiy