37
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı azərbaycan xaslqının təşəkkül tarıxını əks et-
dirərək, ərazidə yaşayan Qafqaz xalqları haqqında məlumat verməmişdir. Bunu hə-
min xalqların regionda əhəmiyyətli siyasi mövqe tutmaması ilə izah etmək olar. [4]
Atropatena və Albaniya dövlətlərində feodal münasibətlərinin bərqərar olma-
ğa və azərbaycan xalqının formalaşmağa başlaması ərazinin Sasanilərin əsarəti altına
düşməsi dövrünə təsadüf etdi. Azərbaycan xalqı və ümumxalq azərbaycan dili III-V
əsrlərdə formalaşır. Azərbaycan xalqının kimliyinə ilk fars ünsürünün təsiri də elə
bu dövrdən başlamışdır. Sasanilərin işgal olunan ərazilərə farsdilli tayfaları köçürmə
siyasəti gəlmələrin öz dillərini qismən saxlamaqla assimilyasiyaya uğramasına
gətirib çıxardı.
Ərəblərin hücümu yeni bir dövrün başlanğıcı oldu. İslam dinin yayılması, ərəb
dilli tayfaların bu ərazilərə köçürülməsi, yerli azərbaycan türkcəsinə ərəb kəlmə-
lərinin qarışmasına, bir sıra yeni adətlərin formalaşmasına
təsir göstərsə də turk do-
minantlığı sasani dönəmində olduğu kimi yenə öz varlığını qorudu. [18] Vahid din
azərbaycan xalqının formalaşmasının başa çatmasına şərait yaratdı. Ərəb istilasından
sora ölkə ərazisində yaranmış olan müstəqil feodal dovlətləri: Sacilər, Salarilər,
Rəvvadilər, Şəddadilər, Şirvanşahlar, Atabəylər Azərbaycanın ayrı-ayrı regionla-
rında bir-biirini əvəz edən və eyni zamanda mövcud olmuş dövlətlər etnoslarin ço-
xunun mənşə birliyi eyni olan xalqın, mədəniyyət və məişət birliyinin formalaş-
masına şərait yaratmışdır.
Uzun əsrlər boyu azərbaycan türklərinin qoruyub saxladığı dil, fars və ərəb
ünsürləri ilə zənginləşsə də onun bərpasına ehtiyac yox idi. Türkdilli tayfaların ya-
ratdığı Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin turk dilini rəsmi dövlət dilinə çevir-
mək imkanı olmadı. Bununla belə, dövlət və yazı dili fars və ərəb dili olduğu dövr-
lərdə sadə xalq öz türkcəsində danışmağı davam etmişdir. Azərbaycan türkcəsinin
rəsmi dövlət dili və saray əyanları ilə yanaşı ədiblərinin də danışıb - yazdığı dilə
çevrilməsi Səfəvilər dövlətinin dövründə mümkün olmuşdu.
A. Oleari Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin paytaxtının isfahana köçürülmə-
sindən sonra da xarici qonaqların qəbulunda sarayda Azərbaycan dilinin işləndiyini
göstərir [6, 176]. Alman alimi E. Kempfer Azərbaycan dili haqqında məlumat ve-
rərək yazır ki, “ Səfəvilər sülaləsinin ana dili olan türk danışığı İran sarayında geniş
iyayılmış dildir. Türk dili saraydan tutmuş yüksək rütbəli və mötəbər şəxslərin evlə-
rinə kimi yayılmış və nəticədə elə olmuşdur ki, şahın hörmətini qazanmaq istəyən
hər kəs bu dildə danışır” [6, 176]. M. Membre Azərbaycan türklərinin mərasimləri
barədə verdiyi qiymətli məlumatlar əhalinin milli kimliyinə aydınlıq gətirir. O, Nov-
ruz bayramından beş həftə əvvəl, fevral ayının ortalarında keçirilən Xızır Nəbi bay-
ramı və bayram günlərində keçirilən müxtəlif oyunlar arasında Çovqan oyunu, toy
və yas adətlərindən yazır. Mərasimlərdə bilavasitə özü iştirak edən əslən Venesiyalı
olan Mikel Membrenin nəticələri ondan ibarətdir islamın təsirinə baxmayaraq, məra-
simlər qədim türk adət-ənənələri əsasında keçirilirdi[8, 84, 85]. Azərbaycançılığın
güclənməsi eyni zamanda Səfəvilərin sufilik dünyagörüşünün inkişafı və Şiəliyin
yayaılması ilə bir dövrə təsadüf etmişdir. Azərbaycan xalqının milli mənliyində fars
təsirinin uzunmüddətli davamı da elə şiəliyin hələ də millətin mənəviyyatının bir
hissə olmasından irəli gəlir.