üzündən uzun illər boyunca övladı olmamaq ailə daxilində ağır dərd sayılmışdır.
Yeni insanın dünyaya gəlməsi mühüm və sevindirici ailə hadisələrindən olmaqla, bu hadisənin öz
ayin və mərasimləri, inam və sınamaları ilə mürəkkəb bir kompleks təşkil edirdi. Əski çağlardan
uşağın doğulmasını xeyir-bərəkət, bolluq, artım ilə əlaqələndirmiş, böyüklüyündən və kiçikliyindən
asılı olmayaraq, dünyanın bütün xalqlarının mifik allahlar panteonunda uğur və sevinc gətirən,
uşaqların doğulmasına və böyüməsinə hamilik edən bir ilahənin mövcudluğuna inanmışlar.
Məlum olduğu kimi, türk xalqları uşaqların doğulmasına və böyüməsinə hamilik edən bir mifik
varlığın, himayəçinin varlığına inanmışlar. Şəkililər bu tanrını Ayistin adlandırırdılar. Doğuş
prosesini idarə edən həbə (mamaça, mama) doğuşun davam etdiyi zaman fasiləsiz olaraq ona alqış
(dua) söyləyərək deyərdi:
“Verdiyinə görə sənə alqış olsun, Ayisit, səni yenidən gözləyəcəyik”
Şərqi slavyanlar bu adı türklərdən alaraq “aist” (hacıleylək) şəklində işlədirlər. Bu xalqlar arasında
mövcud olan “uşaqları aist (hacıleylək) gətirir” deyimi də türklərdən keçmə əski inancların zamanla
anlamını itirmiş qalığıdır. Bəzi mənbələrdə bu tanrının adı Umay, Humay kimi göstərilir.
Son vaxtlara qədər Azərbaycanın bir çox yerlərində ağac pirləri olmuşdur. Həmin pirlər əsasən uşaq
– doğum pirləri kimi də məşhurdur. Buraya doğmayan qadınlar övlad arzusu ilə gəlib tapınar, səcdəyə
düşərmişlər. Ağacın doğum piri olması onun həm dünya ağacının atributu olmasına işarədir.
Ümumiyyətlə, ağaca sitayiş ulu türkdilli xalqlarda ən çox yayılmış görüş olmuşdur.
Övladı olmayanlar Umaya nəzir-niyaz edər, ona qurbanlar kəsərdilər. Bu adət məzmununu bir qədər
dəyişsə də, islamdan sonra da davam etmişdir. Qurbanlığın, nəzir-niyazın, ehsanın xalq arasında öz
yeri vardır. Bu ənənə indi də el-obamızda yaşamaqdadır. İnsanlar indi də nəzir-niyaza, qurbanlığa
olan inamlarını itirməmişlər. Görünür, tarixin müəyyən çağlarında xalq öz adət-ənənələrini,
etiqadlarını yaşatmaq üçün onları folklor nümunələrinə köçürməklə hifz etmək, qorumaq haqqında
düşünmüşdür. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında bu məsələ öz əksini belə tapmışdır:
“Dirsə xan arvadının sözü ilə böyük məclis qurdurdu, Allahdan istəyini dilədi. Atdan ayğır, dəvədən
buğra, qoyundan qoç qırdırdı. İç oğuz, Daş oğuz bəylərini ora topladı. Ac gördüsə, doydurdu. Yalın
gördüsə, geyindirdi. Borclunu borcundan qurtardı. Təpə kimi ət yığdı. Göl kimi qımız sağdırdı. Əl
götürüb arzularını dilədilər. Allah bir ağzı dualının alqışı ilə övlad verdi. Arvadı hamilə oldu. Bir
neçə müddətdən sonra bir oğlan doğdu”.
Şəkidə uşaq sahibi olmayan qadınlara “qısır” deyilərdi. Ancaq bu kəlmələr qadının özünə və üzünə
söylənməzdi. El arasında mövcud olan təsəvvürə görə, gəlinin uşağı olmurdusa, deməli, o, çilləyə
düşmüşdür. Çilləyə düşmək nə deməkdir? Ər evinə köçmüş gəlin 40 gün müddətində çillə
gözləməlidir. Yəni onun yanına həmzat olan (uşağı olub qalmayan), övladı olmayan qadın və ya ruhi
xəstə adam gələrdisə, aydındır ki, gəlinin xəbəri olmadan istər-istəməz ona çillə düşdüyü güman
edilərdi. Bəzən həmzat hesab olunan qadın özü qəsdən, bilərək təzə gəlinin üstünə getməklə öz
həmzatını onun üzərinə tökərək bu minvalla gələcəkdə doğulacaq uşağının qalmasını təmin etməyə
çalışırdı. Təsəvvürə görə, bu ona həmzatını tökməyə səbəb olardı. Bundan əlavə məhz 40 gün
müddətində yas yerindən çıxıb gəlinin üstünə gəlmək, gəlinin özünün yasa getməsi və s. çilləyə
düşmə səbəbi ola bilərdi.
O zamankı inanclara görə, uşaqlar günahsız olduğundan onlara ruhlar toxunmur. Ağlağan uşaq
bədbəxtlikdən xəbər verir. Uşaq yuxuda sayıqlayırsa, deməli, mələklə söhbət edir.
Hər bir həbə (mamaça) bunu bilməli və buna uyğun hərəkət etməli idi. Əslində isə doğuma hazırlıq
ailənin qurulduğu, gəlinin ər evinə ayaq açdığı andan başlayırdı. Şəkidə şər qüvvələr və bəd ruhların
evlənənlərə maneçilik törətməməsi üçün gəlinin başına arpa, buğda, düyü ilə yanaşı, xırda pul da
səpərdilər. Bununla gəlini bədnəzərdən və pis ruhlardan qoruyardılar. Gəlinin ayağının altına dəmir
atılması və ya mis məcməyi qoyulması onun ər evində dəmir kimi möhkəm, daimi yaşaması arzusu
idi.
Maraqlıdır ki, o dövrün mamaçaları fəhmlə də olsa, körpənin cinsini təyin edə bilirlər:
– oğlan bətnin solunda, qız sağında yerləşir;
– 4-cü ay qarına basanda əgər yumşaqdırsa və tərpənmirsə, oğlan, bərkdirsə və tərpənirsə, qızdır.
Şəkililər inanırlar ki, yerikləyən qadına haram yemək olmaz. Yoxsa uşaq oğru olar və ya haram iş
görər.
Zahıların da hər şeyə tamahı düşür, umsunurlar. Zahıların umsunmağı da qorxuludur. Bu halda qadın
“şişir”, yəni döşağrısı xəstəliyinə tutulur. Bu zaman uşağı əmizdirə bilmir.
Qadının harada doğmasından asılı olmayaraq, doğuş döşəmə üzərində və ya samanlıqda qəbul edi-
lərdi. Bu adət yer-ana kultu, yəni doğum və məhsuldarlıq tanrıçasına inamla bağlı idi.
Doğuşu mamaça (həbə) qəbul edərdi. Hər bir kəndin öz mamaçası vardı. Bunlar, adətən, öz
övladlarına sahib olan yaşlı qadınlar olardı. Onların xidməti mütləq səxavətlə mükafatlandırılardı.
Bu yolla da mamaçaların dolanışığı təmin edilərdi. Hər bir doğulan uşaq ömrünün sonuna qədər onu
doğuş zamanı qəbul etmiş mamaçaya qayğı ilə yanaşmalı, bayramlarda onu ziyarət etməyi unutmamalı
idi. Mamaça öldükdən sonra isə onun üçün dua oxumalı və ya oxutdurmalı idi.
Doğuş zamanı istifadə edilən xalq təbabəti metodlarına belin masajı (ovuşdurulması), isti kompress,
körpənin bətndə düz vəziyyətdə olmadığı halda onun doğuş üçün rahat olan düzgün vəziyyətə
gətirilməsi və s. daxil idi. Mamaça doğuşu yüngülləşdirmək üçün hamilə qadını öz belinə alar, onun
belini öz belinə dayayaraq evin içində gəzdirər, bəzən də dartına bilməsi üçün silkələyərdi. Çətin
doğuş zamanı mamaça bəzi dini-magik xarakterli ayinlər həyata keçirərdi. Doğan qadının qoltuğuna
girib onu otaqda gəzdirər və əcdadların ruhundan yardım istəyərdi. Hamilə qadını ayağı ilə evin
astanasını və qapı çərçivəsini üç dəfə döyəcləməyə məcbur edərdi. Bu adətin kökləri çox-çox
qədimlərə – ölülərin evlərin astanasında basdırıldığı dövrlərə gedib çıxır.
Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, ölülərin evin astanasında və döşəmənin altında basdırılması adəti min
illər öncə Şəkidə də mövcud olmuşdur. Hamilə qadını astananın döşəməsini ayağı ilə üç dəfə
döyəcləməyə məcbur edərkən mamaça ovsun oxuyar və əcdad ruhlarından kömək diləyərdi. Bu zaman
mamaça qadını qusdurmağa çalışar, bu məqsədlə ondan saçlarını çeynəməsini xahiş edərdi. Doğuşun
çətin keçməsini hamilə qadının günahları ilə əlaqələndirirdilər. Əgər onun nə zamansa günah etdiyinə
şəhadət verən yox idisə, belə hesab edilərdi ki, onun əri qarşısında hansısa səhvləri olub. Belə olan
halda, mamaça onun ərini çağırar və o da ərindən bağışlanmasını diləyər və səhvlərini etiraf edərdi.
Əgər qadının başqası qarşısında günahkar olduğu məlum idisə, mamaça həmin adamı çağırar və eyni
şey onunla təkrar edilərdi. Bu yolla qadın günahlardan təmizlənmiş olardı. “Günahlardan
təmizlənmə” adəti doğan qadının “bir ayağının burada, o biri ayağının isə qəbirdə” olması, yəni hər
an ölə biləcəyi inamı ilə bağlı idi. Yeddi və daha artıq dəfə doğan qadın müqəddəs hesab edilər, onun
ölümdən sonra cənnətə düşəcəyinə inanılardı.
Dostları ilə paylaş: |