O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
M. LAFASOV
JAHON TARIXI
(1918—2008)
Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun darslik
To‘ldirilgan va qayta ishlangan nashr
TOSHKENT
«TURON-IQBOL»
2010
Mas’ul muharrir:
E. Z. Nuriddinov — Nizomiy nomli TDPU «Xorijiy mamlakatlar tarixi»
kafedrasi mudiri, tarix fanlari doktori.
Taqrizchilar:
S. X. Nosirxo‘jayev — tarix fanlari doktori, professor.
E. X. Xoliqov — tarix fanlari doktori, professor.
A. Qirg‘izboyev — tarix fanlari doktori.
Sh. Ergashev — tarix fanlari nomzodi.
S. J. Suvonova — Mirobod akademik litseyi tarix fani o‘qituvchisi.
D. G. Jo‘raboyeva — Toshkent Islom universiteti qoshidagi akademik
litsey tarix fani o‘qituvchisi.
I. Muqumova — Toshkent bank kolleji tarix fani o‘qituvchisi.
© «Turon-Iqbol» nashriyoti, 2008.
© «Turon-Iqbol» nashriyoti, 2009.
© «Turon-Iqbol» nashriyoti, 2010.
ISBN 978-9943-14-082-0
Lafasov M.
Jahon tarixi: Akad. litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun darslik/
M. Lafasov; Mas’ul muharrir E. Z. Nuriddinov; O‘zbekiston Respublikasi Oliy
va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi. —
T.: «Turon-Iqbol», 2010. — 368 b.
O‘quv dasturlari, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarni qayta ko‘rib chiqish va
yangilarini yaratish bo‘yicha Respublika muvofiqlashtirish komissiyasi tarix fani
guruhi tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi uchun uzluksizligi va uzviyligi
ta’minlangan «Jahon tarixi» o‘quv dasturi asosida yozilgan ushbu darslikda jahondagi
asosiy davlatlarning XX—XXI asr boshlaridagi tarixi, xalqaro munosabatlar,
fan, madaniyat tarixi yoritilgan.
63.3(0)
L25
ББК 63.3(0)ya722
3
Zamon talabi shuki, professorlar va o‘qituvchilar
o‘zlarida mavjud bilim va saviya bilan
cheklanib qolmasdan, xorijiy mamlakatlar
tajribasini qunt va sabot bilan o‘rganib, mag‘zini
chaqib, undan keyin o‘z talabalariga saboq
berishlari zarur.
Islom Karimov
KIRISH
Dunyo XX—XXI asr boshlarida
Aziz o‘quvchilar!
Siz o‘rta umumta’lim maktabini tugallab, endi akademik litsey yoki
kasb-hunar kolleji quchog‘iga keldingiz. O‘rta umumta’lim maktabida jahon
tarixining qadimgi davridan tortib, to 1918-yilgacha bo‘lgan davrni
o‘rgandingiz. Qo‘lingizdagi kitob esa siz o‘qigan tarixiy davrlarning bevosita
davomi bo‘lib, bugungi kungacha jahon mamlakatlarida yuz berayotgan
o‘zgarishlar bilan tanishtiradi. Eng muhimi, bu o‘zgarishlarni, tarixiy
voqealarni chuqur idrok qilib, tafakkur tegirmonidan o‘tkazib, undan
mamlakatimizda yangi, qudratli demokratik jamiyat qurishda foydalanish
hamda uni milliy istiqlolga xizmat qildirish zarur.
Insoniyat tarixida XXI asr ham boshlandi. Bu asrda ro‘y berishi mumkin
bo‘lgan tarixiy jarayonlar, hodisalar va voqealar Sizning ko‘z o‘ngingizda
ro‘y berishi shubhasiz. Hamma gap ijtimoiy fanlar, shu jumladan, tarix fani
ham bu jarayon, hodisa va voqealarning sabablari va mohiyatini qanchalik
haqqoniy va tushunarli tarzda yoritib berishida.
XX asr tarixi bilan tanishish Sizga insoniyat bu asrni qanday boshlagan
edi, uni qanday tugalladi va yangi — XXI asrga, yangi ming yillikka dunyo
nima bilan kirib keldi, degan savollarga baholi qudrat javob beradi.
Dunyo XX asrga ikkinchi sanoat inqilobi boshlanishi bilan kirib keldi.
Bu asrda insoniyat ilm-fan va texnika taraqqiyotida ulkan yutuqlarga erishdi.
Ertaklardagi «uchar gilamlar» hayotiy reallikka aylandi. Inson bolasi dastlab
samolyotlarda, keyinchalik esa kosmik raketalarda fazoga parvoz qildi. Hatto,
uning oyog‘i Oyga ham yetdi.
XX asr boshlaridan davlatning jamiyatda tutgan o‘rnida tub o‘zgarishlar
yuz bera boshladi. Bu hodisa keyinchalik davlatning iqtisodga aralashuvi,
iqtisodda davlat sektorining vujudga keltirilishi, davlatning iqtisodiy
islohotlarga bosh bo‘lishi, fuqarolarning ijtimoiy himoyasi masalasiga chuqur
e’tibor berishi bilan izohlanadi. Bu hodisa mehnat bilan kapital o‘rtasidagi
qarama-qarshilikni yumshatishni, oxir-oqibatda ijtimoiy inqiloblarning oldini
olishni, keyinroq esa ularning butunlay keraksiz bo‘lib qolishini
ta’minladi. Insoniyatning ilg‘or qismi ijtimoiy inqiloblar mislsiz qon to‘kishlarga,
vayrongarchiliklarga olib kelishini tushunib yetdi.
4
Ular mehnat ahlining insoniy huquqlari uchun kurashda birinchi o‘ringa
ijtimoiy islohotlarni qo‘ydilar. Sanoatlashgan davlatlar bu borada juda katta
muvaffaqiyatlarga erishdi.
XX asr tarixga inson huquqlari uchun kurash asri bo‘lib ham kirdi. Bu
o‘rinda Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1948-yilda qabul qilgan «Inson
huquqlari umumjahon deklaratsiyasi» katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Buning natijasi o‘laroq mustamlaka va yarim mustamlaka xalqlarga
mustaqillik berish masalasi har qachongidan ham dolzarb bo‘lib qoldi.
To‘g‘ri, mustamlaka zulmidan xalos bo‘lish birgina hujjatning kuchi bilan
amalga oshgani yo‘q. Mustamlaka va yarim mustamlaka xalqlar ayni paytda
milliy-ozodlik kurashi ham olib bordilar. Oxir-oqibat ular o‘z ozodliklarini
qo‘lga kiritdilar. O‘z taqdirlarini o‘zlari belgilash imkoniyatiga ega bo‘ldilar.
Bu asrda Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Avstriya-Vengriya,
Usmonli Turklar, Portugaliya kabi davlatlar o‘z mustamlakalaridan ajraldilar,
shuningdek, mustamlakachi imperiya — sobiq Sovet davlati quladi. Natijada,
dunyo siyosiy xaritasida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Ko‘plab mustaqil
davlatlar tashkil topdi. XX asr oxiriga kelib mustamlakada yashayotgan
xalqlar deyarli qolmadi. Binobarin, XX asr mustamlakachi imperiyalarning
yemirilishi va qulashi asri bo‘lib ham tarixda o‘chmas iz qoldirdi.
Bugun dunyoda 200 dan ortiq yaqin davlat mavjud. Ularning ko‘pchiligida
respublika tuzumi mustahkam qaror topdi. To‘g‘ri, monarxiya davlatlari
ham mavjud. Biroq monarxlar avvalgidek cheklanmagan huquqlarini
yo‘qotgan. Ularning aksariyati real hokimiyatga ega emas. Monarxlari real
hokimiyatga ega bo‘lgan davlatlarda despotizm emas, ma’rifatli monarxiya
qaror topdi. XX asrda dunyo nisbatan adolatli va demokratik bo‘lib qoldi.
Dunyo aholisining turmush darajasi o‘sdi. Natijada, uning o‘rtacha umr
ko‘rish yoshi ortdi. Insonlar nisbatan erkin bo‘lib qoldilar.
Ayni paytda, XX asrda insoniyat uchun eng ko‘p darajada kulfat va
azob-uqubatlar keltirgan hodisalar ham ro‘y berdi. Ularning ichida eng
dahshatlisi birinchi va ikkinchi jahon urushlari edi. Bu urushlarda o‘nlab
million odamlar halok bo‘ldi. O‘nlab million odamlar esa mayib-majruh
bo‘lib qoldilar. Konsentratsion lagerlarda odamlar ustidan dahshatli tajribalar
o‘tkazildi, ular tiriklay yondirildi. Insoniyatga qarshi birinchi bor yadro
quroli ishlatildi. Bularning bari insonlarni urushga nisbatan nafrat bilan
qarashga o‘rgatdi. Ayni paytda dunyoda yangi jahon urushiga yo‘l qo‘ymaslik
maqsadida tinchliksevar kuchlarning qudratli harakati vujudga keldi. Buning
natijasi o‘laroq yangi jahon urushining oldi olindi. Yangi jahon urushining
ro‘y berish imkoni bor edimi? Ha, bor edi. Chunki ikkinchi jahon urushidan
keyin dunyo bir-biriga dushman bo‘lgan ikki qutbga bo‘lindi. Ularning
biriga sobiq Sovet davlati, ikkinchisiga Amerika Qo‘shma Shtatlari bosh
bo‘ldi. Natijada, xalqaro maydonda «sovuq urush» davri boshlandi.
Misli ko‘rilmagan darajada qurollanish poygasi avj oldi. Qator davlatlar
dahshatli, ommaviy qirg‘in qurollariga ega bo‘ldi. Shu tariqa ular insoniyat
5
sivilizatsiyasini bir necha bor yo‘q qilib tashlashga qodir bo‘lgan qurollar
zaxirasini yaratdilar. To‘g‘ri, 1991-yilda Sovet davlatining qulashi bilan
dunyoning bir-biriga dushman bo‘lgan ikki qutbga bo‘linishi barham topdi.
Biroq, afsuski, bu hodisa dunyoda tinchlikning mustahkam asoslari yaratilishiga
olib kelmadi.
Prezident Islom Karimov so‘zlari bilan aytganda, dunyo hamon mo‘rtligicha
qolmoqda, ayni paytda bu mo‘rtlikning sabablari quyidagilardir:
— bir qancha mamlakatlarda borayotgan keskin siyosiy kurashlar;
— milliy o‘zlikni anglashning faol jamlanganligi hamda millatlar va
ayrim elatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashiga intilayotganligi;
— etnik va millatlararo ziddiyatlar saqlanib qolayotganligi;
— siyosiy va diniy ekstremizmning turli shakllari kuchayib borayotganligi;
— dunyoning katta qismida iqtisodi zaif, aholisi qashshoq yashayotgan
mamlakatlar saqlanib qolayotganligi;
— mamlakatlar, xalqlar o‘rtasida, ayrim bir mamlakat ichida, shuningdek,
ijtimoiy guruhlar o‘rtasida iqtisodiy va ijtimoiy tabaqalanish kuchayib
borayotganligi.
Ayni paytda insoniyatni qator global muammolar — mintaqaviy
mojarolar, diniy ekstremizm va aqidaparastlik, xalqaro terrorchilik,
narkobiznes, ekologiyadagi tanglik, dunyoning turli burchaklarida hamon
davom etayotgan ocharchilik va to‘yib ovqat yemaslik, turli yuqumli
kasalliklarning tez tarqalishi va shu kabilar tashvishga solmoqda.
Insoniyat XXI asrda bu muammolarning hal etilishi zarurligini teran
anglab yetmoqda. Nufuzli xalqaro tashkilotlar va buyuk davlatlar bu
muammolarni hal etishda jahon hamjamiyatiga bosh bo‘lmoqlari bugungi
kunning talabidir.
Mustaqil O‘zbekiston davlati ham bu kabi muammolarni hal etishdek
umuminsoniy oliyjanob ishga o‘zining munosib hissasini qo‘shish borasida
baholi qudrat harakat qilmoqda.
Darslikda ushbu voqealar, chunonchi, dunyo davlatlarining deyarli bir
asrlik tarixi izchil bayon etilgan. Darslik mualliflarning 2005 va 2006-yillarda
nashr etilgan, tajriba-sinov natijalari hamda amaliyotchi o‘qituvchilar fikrlari
bo‘yicha qayta ishlangan va to‘ldirilgan «Jahon tarixi» o‘quv qo‘llanmasi va
yangi takomillashtirilgan o‘quv dasturi asosida yaratildi. Har bir mamlakat
tarixida ibrat olsa arziydigan voqea-hodisalar ko‘p. Siz ularni chuqur o‘rganing,
mushohada qiling, erkin fikr yuritib, xulosa chiqaring. Umuminsoniy
qadriyatlardan, ibratli voqealardan, davlatlar taraqqiyotidan jonajon
O‘zbekistonimizning ravnaqi uchun foydalanishga harakat qiling. Har qanday
yaxshi voqea-hodisalardan milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasini mustahkamlashga
intiling. O‘z turmushingizni, millatimiz ravnaqini, Vatanimiz
qudratini, yurt tinchligini, xalqimiz farovonligini yanada yaxshilashga harakat
qiling. Zero, «ko‘p asrlik tariximiz shuni ko‘rsatadiki, inson dunyoqarashi
shakllanishida ma’rifatning, xususan, ijtimoiy fanlarning o‘rni beqiyos.
6
Bu jamiyatshunoslik bo‘ladimi, tarix, falsafa, siyosatshunoslik bo‘ladimi,
psixologiya yoki iqtisod bo‘ladimi — ularning barchasi odamning intellektual
kamolga erishuvida katta ta’sir kuchiga ega» (Islom Karimov).
Darslikni tayyorlashda tarix fanlari doktori, prof essor G. A. Hidoyatovning
shaxsan roziligi bilan uning materiallaridan foydalanildi.
Darslikning 34—35-paragraflari tarix fanlari nomzodi Hamza Kichkilov
bilan hamkorlikda, uning materiallari asosida yozilgan.
Darslik ba’zi kamchiliklardan xoli bo‘lmasligi tabiiy. Shu sababli darslik
haqida o‘z fikr-mulohazalarini bildirgan mutaxassislarga muallif minnatdorchilik
bildiradi. Fikr-mulohazalar quyidagi manzilga yuborilishi
mumkin:
100100, Toshkent shahri, 2-Chimboy ko‘chasi, 96-uy. O‘zbekiston Respublikasi
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi O‘rta maxsus, kasb-hunar
ta’limi markazi.
7
BIRINCHI BO‘LIM
DUNYO IKKI JAHON URUSHI ORALIG‘IDA
1-bob. G‘ARB MAMLAKATLARI
1—2-§. Xalqaro munosabatlar
Sizga 9-sinf darsligidan ma’lumki, Birinchi jahon
urushi 1918-yil 11-noyabrda Germaniyaning
Antantaga taslim bo‘lishi bilan tugadi. Shundan
so‘ng urush aybdori bo‘lgan German bloki davlatlari bilan yetkazilgan zararni
qoplash va shartnoma tuzish uchun tayyorgarlik boshlandi. Ko‘p asrlardan
beri urush g‘olibi bo‘lgan davlat yoki davlatlar guruhi bilan yengilgan davlat
yoki davlatlar o‘rtasida shartnoma imzolangan. G‘olib tomon yengilgan
tomonga o‘z xohish-istagini o‘tkaza olgan, albatta. Birinchi jahon urushi
ham bundan mustasno bo‘lmadi. G‘olib Antanta bilan mag‘lub To‘rtlar
ittifoqi o‘rtasida imzolanadigan tinchlik shartnomasining matnini tuzish uchun
Fransiya poytaxti Parij shahriga 27 davlat delegatsiyasi to‘plandi. Ular Versal
saroyida imzolangan tinchlik shartnomasini ishlab chiqish ustida bir yil
ishladilar. V. Vilsonning «14 moddasi» asosida Versal saroyida 5 ta davlat
(Germaniya, Avstriya, Vengriya, Bolgariya va Turkiya) bilan imzolanadigan
5 ta shartnoma matni tayyorlandi. Shu 5 ta shartnoma birgalikda «Versal
tizimi» deb ataldi.
Buyuk davlatlarning Osiyo va Tinch okean havzasidagi munosabatlarini
tartibga solish maqsadida 1921—1922-yillarda Vashington shahrida 9 ta davlat
ishtirokida konferensiya o‘tkazildi. Bu konferensiyada uchta shartnoma
imzolandi. Shu tariqa Versal — Vashington tizimi nomi tarixda qoldi.
Fransiya Bosh vaziri Jorj Klemanso tinchlik
shartnomasi shartlarini ishlab chiqish bo‘yicha
xalqaro konferensiyaning Parij shahrida o‘tkazilishini
qattiq turib himoya qildi, va nihoyat, u o‘z maqsadiga erishdi. Parij
konferensiyasi 1919-yilning 18-yanvar kuni o‘z ishini boshladi. Konferensiya
ochilishining aynan shu kunga belgilanganligi bejiz emas edi. 1870—
1871-yilgi Fransiya—Prussiya urushida g‘olib Prussiya bilan yengilgan
Fransiya o‘rtasidagi shartnoma aynan shu saroyda imzolangan va 18-yanvar
kuni shu saroyda Germaniya imperiya deb e’lon qilingan edi. G‘oliblar
Germaniyani tahqirlash uchun aynan shu kuni konferensiya ishini boshladilar.
Germaniyani tahqirlashdan Fransiya ayniqsa manfaatdor edi. Shuning
uchun ham konferensiyani kirish so‘zi bilan ochgan Fransiya Prezidenti
A. Puankare o‘z so‘zida, jumladan, bunday degan edi: «Adolatsizlik bilan
vujudga kelgan Germaniya imperiyasi o‘z hayotini baxtsizlikda tugatdi».
Versal — Vashington
tizimi nima?
Parij tinchlik
konferensiyasi
8
Tinchlik konferensiyasida 27 davlat vakillari qatnashgan bo‘lsa-da, amalda
barcha asosiy masalalar «katta uchlik» deb atalgan (AQSH, Buyuk Britaniya
va Fransiya) davlat rahbarlari tomonidan hal etildi. Ularning ichida Fransiya
Bosh vaziri Jorj Klemanso o‘zining jo‘shqin nutqlari bilan ajralib turar va
o‘ta qiziqqonligi tufayli «yo‘lbars» degan laqab olgan edi.
Konferensiyaga to‘rtlar ittifoqi davlatlari hamda Sovet Rossiyasi taklif
etilmadi.
Katta uchlik davlatlari garchand To‘rtlar ittifoqiga
qarshi urushda ittifoqchi bo‘lgan bo‘lsalar-da,
ularning har biri Parij konferensiyasi qarorlari
aynan o‘zlarining maqsadlariga mos kelishini istar
edilar.
Xususan, AQSH o‘zini dunyoning yetakchi davlati, Yevropa davlatlariga
bergan qarzi hamda Birinchi jahon urushining Antanta foydasiga hal bo‘lishiga
qo‘shgan hissasi, shuningdek, Vilson ilgari surgan tinchlik dasturi AQSHga
jahonni ma’naviy idora qilish huquqini beradi, deb hisoblar edi.
AQSH Buyuk Britaniya va Fransiya Yevropa siyosatini belgilovchi davlatlar
bo‘lib qolishini istamas, shuning uchun Germaniya butunlay kuchsizlantirilgan
holatga tushirib qo‘yilishiga qarshi edi.
Buyuk Britaniya Germaniyaning dengiz va iqtisodiy qudratini sindirganligini
o‘zining katta yutug‘i deb hisoblardi. Germaniyaning sobiq
mustamlakalarini o‘z imperiyasi tarkibiga qo‘shib olishga intilardi. Ayni
paytda Fransiyaning Germaniya hisobiga kuchayishini ham istamas edi.
Parij tinchlik konferensiyasi.
Chapdan o‘ngga: D. Lloyd-Jorj, V. Orlando, J. Klemanso, V. Vilson.
«Katta uchlik»
o‘rtasidagi
ziddiyatlar
9
Shuning uchun Fransiya Bosh vaziri J. Klemansoning Buyuk Britaniya
Bosh vaziri D. Lloyd-Jorjga: «G‘alabadan keyin darhol Britaniya bizning
dushmanimiz bo‘lib qoldi»,— deb ta’na qilganligi bejiz emas. Bunga javoban
Lloyd-Jorj Klemansoga qarab kulib turib: «Britaniyaning siyosati
shunday emasmi?» — deb javob qaytarganligini tarix unutgan emas. Lloyd-
Jorj Fransiya kuchayib ketishining hamda bolsheviklar solishi mumkin
bo‘lgan xavfning oldini olish maqsadida kuchli Germaniyaning saqlanib
qolishidan manfaatdor edi.
Bundan tashqari, Buyuk Britaniya AQSHning jahon siyosatida tutgan
o‘rni, shuningdek, harbiy-dengiz qudrati tobora oshib borayotganligidan
tashvishda edi. Biroq bu jarayonning oldini olishga qodir emas edi. Chunki
AQSH Buyuk Britaniyani qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylantirib
qo‘ygan edi. Buning ustiga iqtisodi tobora kuchsizlanib, moliyasi va savdosi
izdan chiqib bormoqda edi.
Fransiya katta uchlik ichida eng ko‘p zarar ko‘rgan davlat edi. Chunki
urush harakatlari uning hududlarida olib borilgan edi. Ayni paytda u ham
qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylanib qoldi. Bu ham yetmaganidek,
Sovet hukumati podsho Rossiyasining chet davlatlardan olgan qarzini
to‘lashdan bosh tortganligi Fransiya uchun qattiq zarba bo‘ldi. Chunki chor
Rossiyasi eng ko‘p qarzni Fransiyadan olgan edi.
Shuning uchun ham u barcha yo‘qolgan boyliklari o‘rnini Germaniya
hisobidan qoplashni istar edi. Bundan tashqari, Fransiya Germaniyaning
nihoyatda kuchsizlantirilishi tarafdori edi. Fransiya nafaqat Germaniya bir
vaqtlar undan tortib olgan hududlarini qaytarib olishni, ayni paytda
Germaniyaning Saar ko‘mir havzasi va Reyn daryosining so‘l sohilidagi
yerlarni ham qo‘shib olishni istar edi. Shuningdek, Fransiya Yevropaning
Ruminiya, Chexoslovakiya va Polsha kabi davlatlaridan kelgusida Germaniyaga
qarshi o‘ziga xos bir ittifoq tuzish niyatida ham edi. Ayni paytda
Fransiya hukmron doiralarining rejasiga ko‘ra, bu davlatlar Sovet Rossiyasiga
qarshi kurashda ham asqotishi lozim edi. «Katta uchlik» esa Sovet
Rossiyasiga qarshi kurash masalasida yagona fikrda edi.
1919-yilning 28-iyunida Versal saroyida yengilgan
Germaniya bilan g‘olib Antanta davlatlari
o‘rtasida shartnoma imzolandi.
Bu shartnoma tarixga Versal tinchlik shartnomasi
nomi bilan kirdi. Versal shartnomasi Germaniya va uning ittifoqchilarini
urushning aybdorlari deb e’lon qildi. Shartnomaga ko‘ra, Fransiya Elzas va
Lotaringiyani o‘ziga qaytarib oldi.
Germaniyaning Saar viloyati 15 yil muddatga Millatlar Ittifoqi
boshqaruviga berildi. 15 yildan so‘ng bu viloyat taqdiri plebitsey yordamida
hal etiladigan bo‘ldi. Uning ko‘mir havzasi shaxtalari Fransiyaning mulki
bo‘lib qoldi. Reyn daryosining chap sohilini 15 yil muddatga Antanta
okkupatsiya qildi. Reyndan sharqqa qarab 50 km hudud to‘la demilitari-
Versal tinchlik
shartnomasining
imzolanishi
10
zatsiyalashtirildi. Germaniya Polsha va Chexoslovakiyaning mustaqilligini
tan oldi. Bir paytlar Prussiya bosib olgan hududlar, Sharqiy Pomore Polshaga
berildi. Buning natijasida Polsha Boltiq dengiziga chiqish imkoniga ega
bo‘ldi. Eypen, Malmedi va Morelle okruglarida plebitsey o‘tkazildi, natijada
bu okruglar Belgiyaga o‘tdi. Klaypeda esa Litvaga o‘tkazildi. Shlezvigning
shimoliy qismi Daniyaga, Sileziyaning bir qismi Chexoslovakiyaga berildi.
Gdansk shahri esa Millatlar Ittifoqi boshqaruvidagi «erkin shahar» deb
tan olindi. Shu tariqa Germaniya 1914-yilning 1-avgustiga qadar bo‘lgan o‘z
hududining 1/8 qismini yo‘qotdi. Germaniya Avstriyaga bo‘lgan da’volaridan
voz kechishga majbur etildi.
Avstriyaning mustaqilligi Antanta davlatlari tomonidan kafolatlanadigan
bo‘ldi. Bundan tashqari, Germaniya dunyodagi barcha mustamlakalaridan
mahrum etildi va ular g‘oliblar o‘rtasida taqsimlandi. Chunonchi,
Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari Togo va Kamerun Buyuk Britaniya
va Fransiyaga o‘tdi. Shuningdek, Buyuk Britaniyaga Tanganika (Germaniya
Sharqiy Afrikasi); Belgiyaga Ruanda va Urundi; Janubiy Afrika Ittifoqiga —
Janubi-g‘arbiy Afrika (Namibiya); Yaponiyaga Tinch okeanidagi Marshall,
Marian va Karolina orollari, Xitoyning Szyaochjou viloyati, Shandun yarim
oroli berildi. Germaniyaga Antanta davlatlari foydasiga katta miqdorda reparatsiya
to‘lovi majburiyati yuklandi.
Komissiya reparatsiya miqdorini 1921-yilning 1-mayigacha belgilaydigan,
Germaniya esa ungacha Antantaga 20 mlrd markani oltin, mahsulotlar,
kemalar va qimmatbaho qog‘ozlar bilan to‘lashi zarur edi. Reparatsiya
muammosi 1921-yilning aprel — may oylarida London konferensiyasida hal
etildi. Unga ko‘ra, reparatsiya 132 mlrd oltin marka miqdorida belgilanadi.
Uning 52 foizi Fransiyaga; 22 foizi Buyuk Britaniyaga; 10 foizi Italiyaga; 8
foizi Belgiyaga; Gretsiya, Ruminiya va Yugoslaviyaga birgalikda 6,5 foizi;
0,75 foizi Yaponiyaga to‘lanishi kerak edi.
Bu ochiqcha talonchilik Antanta davlatlarining Versal shartnomasida
yozib qo‘ygan quyidagi fikrlari bilan oqlanar edi: «Germaniya va uning
ittifoqchilari tajovuzi tufayli ro‘y bergan urushda ittifoqchilar (Antantani
nazarda tutishayotir) va ularga qo‘shilgan davlatlar fuqarolariga yetkazilgan
talafot va zarar uchun butun mas’uliyatni Germaniya o‘z zimmasiga oladi».
Germaniya uchun bunday katta miqdorda reparatsiya to‘lash nihoyatda og‘ir
edi. Biroq uning rozi bo‘lishdan boshqa iloji yo‘q edi. Hayot Germaniya oldiga
ikki imkoniyatni ko‘ndalang qilib qo‘ydi: yo qo‘yilgan shartga rozi bo‘lib,
tinchlikka erishish, yoki yana urushga kirishib butunlay xonavayron bo‘lish.
Versal shartnomasi Germaniyada umumiy harbiy majburiyatni taqiqladi.
Ayni paytda Germaniya suv osti flotiga, katta harbiy kemalarga, harbiy
va dengiz aviatsiyasi va tank qo‘shinlariga ega bo‘lish huquqidan mahrum
etildi.
11
Shunday bo‘lsa-da, Germaniyaga 100 ming kishilik qo‘shinga ega bo‘lish
(bu qo‘shin faqat ko‘ngillilar asosidagina tashkil etilishi mumkin edi) huquqi
berildi. Vudro Vilsonning fikricha, bu qo‘shin Germaniyaga ichki tartibni
saqlash va bolshevizm xavfiga qarshi turish uchun zarur edi.
Millatlar Ittifoqi (Millatlar Ligasi ham deyishadi)
— bu, dunyo davlatlarining xalqaro tashkiloti
edi. Tashkilotning asosiy vazifasi — tinchlikni va
xalqaro xavfsizlikni ta’minlashdan iborat bo‘lishi kerak edi. Bunday tashkilotni
tuzish tashabbusi bilan AQSH Prezidenti V. Vilson chiqdi va bu uning 14
moddali tinchlik dasturida o‘z ifodasini topgan edi. Antantaning yetakchi
davlatlari (Buyuk Britaniya va Fransiya) bu tashabbusni qo‘llab-quvvatladi.
1919-yilning 14-fevral kuni dunyoning 44 davlati tashkilotning Nizomi (4
ustavi)ni tasdiqladilar. Tashkilotning oliy organi Assambleya edi. Uning
ishida barcha a’zo davlatlar ishtirok etardi.
Assambleyalar oralig‘ida Ittifoqning ishiga Ittifoq Kengashi rahbarlik
Dostları ilə paylaş: |