URARTU KRALLIĞININ KUZEY YAYILIMI VE ORTA ARAS
HAVZASI
11
Havzası’nın kuzeyinde) bulundukları tahmin edilen Etiuni, Eriahe/Eriahi ve
Qulha gibi ülkelere de seferler yapıldığını görüyoruz. Bilhassa bu ülkelerden
Antik Çağın Kholkis’i ile özdeşleştirilen Qulha Ülkesi Urartu’nun bu dö-
nemde en kuzeyde ulaştığı sınırı göstermesi açısından dikkat çekicidir
19
(Re-
sim.4 ve 5).
Urartu tahtına II. Sarduri’den sonra I. Rusa’a geçer. Onun döneminde
(M.Ö. 734-714) kuzeye bilhassa bizim konumuzu oluşturan Orta Aras Hav-
zası’na yönelik askeri girişimler daha çok Sevan Gölü Havzası merkezlidir ve
hedef daha çok Etiuni Konfederasyonu’ndaki kabileler ve kentlerdir.
20
Bu
kapsamda Sevan Gölü’nün doğusundaki dağlık ülkelerin 19 kralının sadakate
zorlandığını yazıtlardan öğreniyoruz.
21
Bir üs haline gelen Orta Aras Havzası
ve buradaki kaleler Urartu’nun Sevan Gölü Havzası hedefleri ve bölgeyi kont-
rolü için çok önemliydi.
II. Sarduri’yi izleyen II. Argişti uzun süre Urartu tahtında kalan bir kral-
dır. Ama onun döneminin siyasi askeri gelişmeleri bizim bölgemizin de yer
aldığı kuzeye yönelik yayılımlara pek olanak vermemiştir. II. Argişti uzun sal-
tanatı süresince krallığın daha çok batısındaki ülkelerle ve Avrasya steplerin-
den geldikleri düşünülen Kimmerler gibi atlı kavimlerle uğraşmak durumunda
kalmıştır. Bu dönemde bölgede Urartu etkinliğini gösteren tek kanıt kralın Er-
menistan’ın Sisian Bölgesi’nde diktirmiş olduğu “Thanahat Steli”dir.
22
Bu
stelde kralın
Uburda Ülkesi’nin (Şarur Ovası) başkenti
Irdua (Oğlanqala Ka-
lesi) önünde yaptığı bir savaştan söz edilmektedir (Resim.4 ve 5).
Argişti oğlu II. Rusa her açıdan Urartu tarihinin en sıra dışı yöneticilerin-
den biriydi. “Urartu Rönesansı” veya “Urartu’nun tekrar canlanma dönemi”
diye de anılan onun döneminde (M.Ö. 685-645) Urartu Krallığı politik ve kül-
türel açıdan bir dönüşüm ve zirve yaşamıştır.
23
Onun kurduğu görkemli kale-
ler bugün Urartu Arkeolojisi’nin en önemli veri kaynaklarıdır. Kırk yıl gibi
19
Kemalletin Köroğlu, “Urartu Krallığı’nın Kuzey Yayılımı ve Qulha Ülkesinin Tarihi
Coğrafyası”,
Belleten LXIV/241, Ankara, 2001, s. 717-741.
20
Bazı araştırmacılara göre Etiuni Ülkesi tüm Güney Kafkasya’yı ve orada yaşayan top-
lulukları içerisine alan genel bir bölgenin adlandırmasıdır.
21
UKN I-II Urartskie Klinoobraznye Nadpisi I-II.
22
Bu yazıt Urartuların bu dönemde Nahçıvan ve Stepanakert bölgelerinde etkin olduğunu
göstermektedir. Mirjo Salvini, Urartu Tarihi ve Kültürü, İstanbul, 2006, s. 110-114.
23
Altan Çilingiroğlu, Urartu Krallığı, Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997, s. 45-46.
12
MEHMET IŞIKLI
çok uzun süren II. Rusa’nın saltanat yıllarında çok önemli inşa ve imar proje-
lerinin hayata geçirildiğini yazıtlarından öğreniyoruz.
24
Urartu Krallığı’nın adı bilinen son görkemli kralı olan II. Rusa’nın en
önemli ve son projesi Van Gölü’nün doğu kıyısında konumlanmış olan Ayanis
Kalesi (Eidurukai Rusahinili)dir. Bu kalede 30 yıla yakındır devam eden ka-
zılar hem onun dönemi hem de Urartu’nun sonuna dair önemli bilgiler sun-
maktadır. Ayanis Kalesi’nde ortaya çıkarılan Urartu’nun en özel tapınak ya-
pısı olan Haldi Tapınağı’nın ön cephesindeki uzun yazıt II. Rusa döneminin
önemli olaylarından söz etmektedir. Bu yazıtta daha önceki kralların yazıtla-
rından da isimlerini bildiğimiz kuzey topraklarındaki ülke, kent ve kabile
isimlerinden bazıları geçmektedir. Aras Havzası’nın kuzey-kuzeydoğusun-
daki topraklara lokalize edilen ve Urartu’nun kuzeydeki en güçlü rakiplerin-
den biri olan Etiuni Ülkesi/Konfederasyonu’nun adına bu tapınak yazıtında da
rastlamaktayız. II. Rusa bu ülkeden getirdiği esirleri Ayanis Kalesi dış kentine
yerleştirdiğinden söz eder.
25
Bu veri Urartu’nun son parlak döneminde de ku-
zeydeki etkinliğini sürdürmeye devam ettiğini göstermektedir (Resim.6).
Ayrıca bu dönemde Urartu’nun kuzeye özellikle Aras Havzası’na verdiği
önemi II. Rusa’nın Aza Ülkesi’nde (Erivan Ovası’nda) inşa ettirdiği Karmir-
Blur (Teişebani) Kalesi’nden de anlayabilmekteyiz.
26
Ayrıca Rusa (II),
Aras’ın kollarından biri olan Akçay’ın hemen güneyinde yer alan Qara Ziaed-
din (Hoy) Ovası’nda bir başka büyük kale olan Bastam Kalesi’ni de inşa eder.
Bu iki büyük proje II. Rusa döneminde Urartu’nun Aras Havzası’na verdiği
değeri ve yatırımları göstermesi açısından son derece önemlidir. Bilindiği gibi
II. Rusa en çok kale inşa ettiren Urartu kralı olarak da bilinir onun beş büyük
kale-kent inşa projesinden ikisi Aras Havzası’ndadır (Resim.4 ve 5).
Urartu Tarihi’nde II. Rusa’dan sonra tahta kimin geçtiği tartışma konusu-
dur.
27
Bu kralı izleyen yaklaşık 50 yıllık süreç bilhassa filolojik ve arkeolojik
24
II. Rusa dönemine ait yazıtların siyasi ve askeri nitelikli yazıtlar olmayıp daha çok imar,
inşa ve kült ile ilgili yazıtlar olması da dikkat çekicidir.
25
Mirjo Salvini, “Monumental Stone Inscriptons”, Ayanis I. Ten year’s Excavations in
Rusahinili Eiduru-kai, Documenta Asiana 6, Editörs. Altan Çilingiroğlu-Mirjo Salvini,
Roma, 2001, s. 251-270.
26
Paul Zimansky, Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Studies
in Ancient Oriental Civilization, Chicago, 1985, s. 41.
27
Bu konudaki tartışmalar için bkz. Mirjo Salvini, Urartu Tarihi ve Kültürü, İstanbul,
2006, s. 110 vd.; Altan Çilingiroğlu,
Urartu Krallığı, Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997, s. 46.