38
Şəkil 1. Birja əməliyyatlarının fərqləndirici xüsusiyyətləri
Şəkil 2. Birja əməliyyatlarının keçirilməsi prinsipləri
Bütün birja
əməliyyatları ödəmə şərtlərinə görə kassa və müddətli əməliyyatlara bölünür. Dünya
t
əcrübəsində kassa əməliyyatları üzrə hesablaşmanın əqd bağlanılan günündə yerinə yetirilməsi
qaydası qəbul edilib. Amma çox zaman bu əməliyyatlar üzrə hesablaşmalar əqd bağlandıqdan ən geci
5 iş günü ərzində həyata keçirilir. Müddətli əməliyyatlar üzrə hesablaşmalar isə tərəflərin əvvəlcədən
mü
əyyən etdiyi müddətdə əqd bağlanan ana olan məzənnə ilə keçirilir. Belə ki,
müddətli əqdlər üzrə
kontraktın bağlanıldığı, qiymətin müəyyən edildiyi, hesablaşmanın aparılacağı tarixlər əvvəlcədən
d
əqiq müəyyən olunur.
Müdd
ətli əməliyyatların qəti, şərtli və uzadılmış növləri mövcuddur. Qəti əqdlərin iştirakçıları
qiym
ətli kağızların müəyyən müddətə çatdırılması (satıcının öhdəliyi) və alışı (alıcının öhdəliyi) üzrə
öhd
əliklər götürür ki, burada da şərtlərin dəyişdirilməsindən söhbət gedə bilməz. Şərtli əqdlər zamanı
t
ərəflərdən biri digərinə müəyyən mükafat ödəməklə öz öhdəliklərin
d
ən imtina etmək hüququna malikdir. Əsas məqsəd məzənnə tərəddüdləri nəticəsində yaranacaq
itkid
ən maksimum dərəcədə sığortalanmaqdır. Əqd şərtlərinin hansı iştirakçının və necə dəyişmək
hüququna malik olmasından asılı olaraq şərtli əqdlərin ilkin mükafatlı, smellaj və tam bölünən
növl
ərini fərqləndirirlər. İlkin mükafatlı əqdlərdə qiymətli kağızları almaq hüququna satıcıya
mü
əyyən mükafat ödəyən alıcı malikdir. Belə əqdlərə məzənnənin qalxmasına ümid edən, lakin buna
şübhə ilə yanaşan və ciddi itkilərdən ehtiyat edən alıcılar müraciət edir. Smellaj əqdi iştirakçılardan
birinin s
əhmləri əvvəlcədən müəyyən edilmiş məzənnə ilə almağı və ya satmağı seçmək hüququnun
kombina
siyasıdır.
Smellaj əqdi zamanı seçim edən iştirakçı səhmin
məzənnəsi əvvəlcədən müəyyən
edilmiş hüquqlardan kənarlaşanda qazanclı duruma gəlir. Tam bölünən əqdlər alıcıya və satıcıya
qiym
ətli kağızların tam bölünən həcmlərdə alınmasını və satılmasını tələb etmək hüququ verir. Bu
Xüsusi yerl
ərdə keçirilir
Birja
əmtəələri üzrə partiyalar, lotlar
h
əyata keçirilir
Daimi keçirilir
Aşkar keçirilir
Əmtəənin özü birjada olmadıqda onun
t
əsviri üzrə həyata keçirilir
Qiym
ətqoyma sərbəstdir
Dövl
ət
tərəfindən
birbaşa tənzimlənir
İxtisaslaşmaya məruzdur
Nizamnam
ədə göstərilən
vahid qaydalar
əsasında
f
əaliyyəti təşkil olunur
39
m
əcrada müəyyən edilmiş məzənnənin qalxması alıcıya, düşməsi isə satıcıya sərf edir. Uzadılmış
əqdlərdə mexanizm ondan
ibarətdir ki, qiymətli kağızın alıcısı və ya satıcısı məzənnənin
d
əyişməsindən asılı olaraq əməliyyatı ya uzada, ya da son hesablaşmanı təxirə sala bilər. Bu
h
əmlənin edilməsində məqsəd məzənnə dəyişikliyi hesabına itkiləri örtməyə imkan verməkdir.
Ölk
əmizdə əmtəə birjalarının fəaliyyətinin tənzimlənməsi baxımından əsas sənəd 25 may 1994-
cü il tarixli “Əmtəə birjası haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu” hesab olunur. Hazırda
ölk
ədə Bakı Fond Birjası, Bakı Banklararası Valyuta Birjası, Respublika Əmtəə Birjası, Respublika
Xammal v
ə Əmtəə Birjası, Əmək Birjası təsis olunaraq fəaliyyət göstərsə də,
bu sahədə istənilən
performans s
ərgilənmir.
C
ədvəl 1.
Qiym
ətli kağızlar bazarının icmal göstəriciləri
Ümumi göst
əricilər
2016
yanvar-dekabr
2015
yanvar-dekabr
M
əbləğ üzrə
f
ərq
Bazar payı
(%)
əqd sayı məbləğ (AZN) əqd sayı Məbləğ (AZN)
Korporativ qiym
ətli
kağızlar
3235
8 746 935 151
4855
4 186 121 930
2,1 d
əfə
↑
62%
İlkin bazar
628
8 248 026 100
215
1 913 926 446
4,3 d
əfə
↑
T
əkrar bazar
2607
498 909 051
4640
2 272 195 484
4,5 d
əfə
↓
Dövl
ət qiymətli
kağızları
282
836 158 060
16
20 793 459
40,2 d
əfə
↑
6 %
İlkin bazar
207
421 490 193
0
0
-
T
əkrar bazar
54
145 912 500
16
20 793 459
7 d
əfə
↑
Tör
əmə maliyyə
al
ətləri
45833
4 440 667 091
48814
6 194 376 766
28%
↓
32%
Qiym
ətli kağızlar
bazarı
49352
14 025 825 065
53798
10 525 054 775
33%
↑
100 %
İlkin bazar
835
8 669 516 293
215
1 913 926 446
4,5 d
əfə
↑
T
əkrar bazar
49494
5 085 488 642
53583
8 611128 329
41%
↓
M
ənbə: Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası.
2016-
cı ilin yanvar-dekabr ayları ərzində qiymətli kağızlar bazarı artım nümayiş etdirərək 2015-
ci il il
ə müqayisədə 33% artaraq, 14,026 milyard manat təşkil etmişdir. Qiymətli kağızların ilkin
bazarı 4,5 dəfə artaraq, 8,669 milyard manata çatmışdır. Ümumilikdə, korporativ qiymətli kağızlar
bazarı 2 dəfədən, dövlət qiymətli kağızlar bazarı 40 dəfədən çox artmışdır. Bazar yüksələn dinamika
göst
ərsə də, bu sahədə ciddi problemlər mövcuddur. Ölkəmizdə bu sahənin
zəif inkişaf etməsinin
s
əbəblərindən biri bazarda real şərtlərin yaradılması istiqamətində konkret addımların atılmamasıdır.
Xüsusil
ə, maarifləndirmə yönündə görülən işlər çox zəif təşkil olunub. Eyni zamanda, mövcud
v
əziyyətə nəzər yetirsək, qiymətlərin formalaşması real bazar tələblərinə uyğun qurulmadığından,
investorların bu sahəyə marağı aşağı düşür. Buna görə də investorlar mülkiyyət hüququnun tam
mü
əyyənləşmədiyi bir ortamda olmaqdan ehtiyat edirlər. Digər tərəfdən investorların fond bazarına
maraq göst
ərməməsinin səbəblərindən biri də gəlirliliyin aşağı olmasıdır. Müəssisələrin hesabat-
lılığının zəif olması investorlar üçün zəruri informasiya qıtlığına və bazara girişlə bağlı səmərəli qərar
q
əbul etməyə mənfi təsir göstərir. Səhmdar cəmiyyətlərin hesabatlarına baxsaq görərik ki, onların
çoxu 15 ildir f
əaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, payçılara 1 manat da olsun pul çatmayıb. Yəni,
aparılan əməliyyatlar formal xarakter daşıyır. Halbuki, beynəlxalq fond bazarlarında iştirakçılar real
oyun nümayiş etdirirlər və həmin oyuna uyğun olaraq da səhmlərin qiyməti müəyyənləşir. Məsələn,
“Apple” şirkəti aylıq gəliri barədə konkret açıqlama verir və yaxud da növbəti il üçün hansı satışa