29
Kayumars mifologiya boyinsha jer ju`zinde payda bolg`an birinshi Adam. Ol Axura Mazda
ta`repinn eki tu`ste Adam ha`m o`zigden turg`an.
Insaniyattin` jawiz dushpani bolg`an Axriman Kayumarsti o`ltiredi. Kayumarstin` o`giz
ta`repindegi denesinen 55 tu`rli da`n. 12 tu`rli o`simlik, siyir o`giz, olardan 272 paydali haywanlar
payda boladi. Denenin` adam bo`leginen erkek ha`m hayal jinisi du`n`yag`a kelgen delinedi.
Xojelidegi qolsay esteliginde usi Kayumars ati menen baylanisli dep esaplaydi ko`pshilik
ilimpazlar.
Alisher Nauayinin` «Farxad hm Shiyrin» da`staninda Qitay qaharmanliq uli Farxo
tilsimlengen sirin biliw ushin Gretsiya jurtina sapar shegedi. Bul jilda a`wwel daxshatli
ajdarhani, sol zardushlik dinindegi jawizliq ruwxi Axrimandi ha`m temi tiyinli tilsimdi jen`ip
danishpan Sokrat sa`wbetine jetisedi.
Ja`miyet haqqindag`i Mifte kisiler ushin napsikar obraz berilgen.
Avestonin` «Vandidot» kitabinin` ekinshi babinda Jamshid (xasli Iyma vaxishta
–
go`zzal Iyma)
haqqinda mif bayan qilinadi. Barliq a`lem parwardigarlarinan zurdashtqa payg`ambarliq rolin inayat
qilg`anda ol ta`n`irinen mu`riwbet qilip soraydi. A`y pu`tin du`n`yanin` jaratiwshisi, muxaddes zat
Axura Mazda Sen mennen aldin insanlardin` qay biri menen suhbat qilg`ansan`, kimge muxaddes
dinnen ta`lim bergensen. Joqari bilimler iyesi bolg`an birden bir tan`ri boyinsha juwap Bergen: «A`y
xaliq, bendesi zardusht». Sennen aldin men biyik bir insanlardan iyma (ja`mshid)sharua ha`m padalar
iyesi sol go`zzal insang`a xabar jolladim. Men og`an sen menin` dinimdi u`yrenip oni qorg`awg`a
tayarliq ko`rgil» dedim. Men bunday uaziypa ushin jaratilmag`an bolsam, oqimag`an bolsam, men
din-etikatti teren o`zlestiriw ha`m qorg`awg`a qa`dir emespen» Sonda «A`y zardusht
–
men Axura
Mazda og`an buyirdim «Eger sen A`y Iyma menin` dinimdi o`zlestiriwge ha`m jaqsilawg`a tayin
bolmasan` onda men jaratqan du`n`yani abad qil ken`eyttir. Sen usi jer ju`zin qorg`awg`a,
saqlawg`a ha`m basqarip turiwg`a masul bol. Iyma: Men sen jaratqan du`n`yani abad qilaman, oni
ken`eytiwge, oni qorg`awg`a, basqarip bariwg`a tayarman» dep juwap berdi. Sonnan keyin 900 jil
dawaminda Iyma jer ju`zin adab qilip tu`rli o`nerler shig`ardi. Bay materialliq ma`deniyat binayat
etildi. Lekin o`mirinin` aqirinda ol tabislardan maqtanip ketip ko`birek kibrge berildi. A`silik etti.
Oni «jaratiwshi» dep dag`azalap pu`tkil xaliqlardi o`zine sajda qiliw, siyiniwdi talap qila
basladi. Sog`an deyin ruxlardi o`limde, kesellikte, suwiqta, ashliqta bolmag`an eken. Jamshid o`zin
quda dep ja`riyalap jer ju`zine palakat tarqatadi, ashliq ha`m qatti suwiq baslanadi. Sonnan keyin
daxshatli jawiz ku`sh-Aji Dahako (bizin`she ajdarxa) jurtti basip alip o`z hu`kimranlig`in ornatti
ha`m min` jil jurtti zulmat qaplag`an eken.
Xaliqtin` auiz eki do`retpesinde mifologiyaliq obrazlar menen bir qatarda apsanaviy
qaharmanlar obrazi da ju`zege kelgen. Ol qaharmanlar adamlardin` auiz birshiligi ha`m baxt-saodati
ushin gu`resip pidakerlik ko`rsetti.
Buring`i Orta Aziya elinde jaratilg`an auizeki estelikler arasinda qaharmanliq eposi juda u`lken
a`hmiyetli orindi iyeledi.
Olarda xalqimizdin` shet el basqinshilarina qarsi uatanparuarliq urisi tiykarg`i orindi iyeledi.
Sonday-aq Tumaris Shiroq Zerina, Rustam, Sievush haqqida xaliq auiz eki a`debiyatinda uatanparuar
ha`m pidaker baxadirlardin` monumental obrazlari jaratilg`an.
Tumaris eposinda Orta Aziya xalqinin` shet el basqinshilarina, aytayiq eramizdan buring`i VI
a`sirde bul u`lkege kirgen Iran axamoniyler patshasi Kirge qarsi massaget qa`wimlerinin`
qaharmanlarsha gu`resi ko`rsetilgen.
30
Kir a`skerleri kul talqan etilip onin` bizin` eramizdan burin 529 jil uris maydaninda o`ltirildi
gellesi denesinen ainip qan toltirilg`an meske salindi.
«Shariq» eposi Orta Aziya xaliqlarinin` shet el basqinshilarina qarsi qaharmanliq gu`resin
ko`rsetedi. Uatanparuarliq ha`m jasarat watan ha`m o`z xalqi baxti saodati jolinan pidayiliq
qiliwg`a shay, tayin turiw siyaqli joqari ruwxiyliqti saq qa`wimi shopan Shiraq timsalinan
ko`rsetilgen.
Tumaris ha`m shiraq xaliq qaharmanlari bolip o`z xalqi, uatani ushin janinda ayamaytug`in
biyik hm timsalliq martlik ha`m batirliq u`lgisi sanaladi. Olarg`a qayil qalip ha`wes qilamiz.
3. Alpamis, Qoblan, Qiriq qiz xalqimizdin` qaharmanliq dastanlari
Xalqimizdin` auiz eki a`debiyatinin` g`a`iynesi tawsilmaytug`in ka`n. Qaraqalpaq fol`klorinin`
20 tomlig`i belgili. Ha`zir ilimpazlar onin` 100 tomlig`in tayarlamaqta.
Juz jillar dawaminda batirlar jiri du`zilip onin` tiykarg`i taqiribi xalqimizdin` g`a`rezsizlik
ushin gu`resi.
Auizeki poeziyani baylig`i xaliq ruwxinin` bekkemliligin xaliqtin` tariyxiy rawajlaniw jolinda
qiyinshiliqti jen`ip aliwdag`i tabanlilig`i.
Eposlar yamasa batirlar haqqinda jirlar erteden baslap xaliq arasinda taralg`an. Ko`p jillr
dawaminda auizdan auizga ko`ship ju`rgen, urpaqtan urpaqqa o`tken. Sonin` menen bbir poemanin`
ha`r qiyli variantlariniq boliwida tu`sindirildi. Misali Alpamis Qonirat qa`wiminin` dastani bolip
o`zbektede, qaraqalpaqtada, qazaqtada bar. Lekin bir birinen ayirmashiliq ko`rinip turadi.
«Qoblani»nin` qaraqalpaq varianti menen qazaq variantinin` ayirmashilig`i onsha ko`p emes lekin
bunday emes. Bul qipchaq qa`wiminen tiykar aladi. Bizlerdi qiziqtiratug`in mifologiyaliq elementler
bul dastanlarda ushirasadi. misali pirlerge siyiniw, asa ketken ku`sh qariwlar. Bala tilep taw-
sho`llerdi gezip ketiw h.t.b.
Al alpamis da`staninin` ta`rbiyaliq ta`repi menin` Alpamis inabatliqtin` a`depnamasi degen
sorawdi berilgen.
Paydalang`an a`debiyatlar:
1.
Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqi§t ywli – Wzbekiston buyuk kelajak
sari; ToshkentN` Wzbekiston, 1998 y.
2.
Karimov I.A. Wzbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, si§sat, mafkura. ToshkentN` Wzbekiston,
1993 y.
3.
Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin ToshkentN`Wzbekiston,199n`y.
4.
Karimov I.A. Amir Temur – faxrimiz, g`ururimiz ToshkentN` Wzbekiston, 1996 y.
5.
Karimov I.A. Barkamol – Wzbekiston taraqqi§tining poydevori. ToshkentN` Wzbekiston
1997 y.
6.
Karimov I.A. Tarixiy xotirasi z kelajak ywq.ToshkentN` Wzbekiston 1998 y.
7.
Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin
ToshkentN` Wzbekiston 1998 y.
8.
Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch. Toshkent “Ma`anviyat” nashr g`00h y.
9.
Islam Karimov «Yoshlarimiz
–
xalqimizning ishonchi va tayanchi» T., «Ma`naviyat»
g`00u`
10.
Karimov I.A. «Alloh qalbimizda, yuragimizda» T., 1999 yil
11.
I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch» T., 2008