Ağazeynal A. Qurbanzadə
20
Məntiqi olaraq, XIX əsrin ortalarından başlayaraq coğrafiyaşünaslıqda yeni
bir yanaşma (
dialekktik təbiətşünaslıqda olduğu kimi - A.Q.) = dialektik elmi
dəyərlərinə, prinsiplərinə konstruktiv formada təhlillərinə üstünlük verilməsi-
dir:
•
coğrafiya elminin inkişafında fəlsəfi düşüncə reallıqlarının qəbul edil-
məsi və inkişaf tərzinin artması. Məhşur danimarkalı alimi Nils Borun
19
fikri
desək, elmin fəlsəfi tərəfi onu xüsusi nəticələrdən (o cümlədən coğrafi tədqi-
qatları - A.Q.) daha çox maraqlandırmışdır;
•
coğrafiya elm araşdırmalarında fəlsəfi ideyalar - təbii mühitin potensial
vəhdəti, insanın coğrafi mühitlə dialektikası,coğrafi obyektlərin və onun idrakı
prinsipləri arasında kompleks əlaqələrinin davamlığı və s. məsələlərinin önə-
mə gətirilməsi;
•
сoğrafiya elmi dinamik informasiyası miqyasında riyazi-statistik me-
todlarının tədbiqinin mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi;
•
coğrafi elmi nəzəri ideyaların yaradılması mexanizmi haqqında düşüncə
tərzinin dəyişilməsi və s.
Coğrafiya elmi təfəkkür, onun dinamik varlığı ilkin olaraq elmi mənbə kimi
emprik-nəzəri reallığa söykənminşdir. Bu səbəbdən də empirik davamlı real-
lıqlarının nəticəsində coğrafiya elminin nəzəri baxışlarında yeni məzmunlu
formalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Sonrakı mərhələlərdə rasional id-
rak çağrışlarına söykənən coğrafiya elmi təfəkküründə “məkan-zaman” idealo-
giyası önəmə gətirilmiş və alternativ coğrafi obyektlərinin konstruktiv-yaradıcı
məsələlərinin önəmində aparılan tədqiqatlara üstünlük verilmişdir.
Bu üstün-
lük “abstrak yanaşmadan - konstruktiv yanaşmaya” doğru coğrafiya elminin
nəzəri və metodoloji inkişafında radikal elmi ideyaları önəmli olmuşdur. Bu-
nunla yanaşı qərb coğrafiya elmi məktəblərində daha çox konstruktiv – prak-
tiki məsələlərinə yönəldilən araşdırmalar problematik yaradıçılıq sferasına
çevrilməsinə səbəb olmuşdur.
Qərb elmi məktəblərində (ABŞ-Kanada-Böyük Britaniya, Almaniya-Fran-
sa-Avstriya və s.) idrakın rasional gerçəkliyində coğrafiya elminin problematik
məsələlərinin,
o cümlədən, müəyyən sosial coğrafi araşdırmalara meyilli
“mütləq və mütləq deyil” ideyalarına üstünlük veilirdi (əsasən subyektiv –
intersubyektiv baxışlara).
Tədqiqat mənbələrinin reallıq müstəvisinin əsasını araşdırarkən = elmi dü-
şüncə fəlsəfəsinin reallıqlarını, onun “mütləq neytral deyil və ya mütləq həqi-
19
Бор Н. Избранные научные труды. Т. 2. М., 1971.
Dialektik coğrafiya
21
qət deyil” miqyasına dair metodoloji təliminin hansı yol ilə aparılmasına dair
coğrafiya elminin metodikasının arasında fərqli münasibətlərinin yaranmasına
səbəb olmuşdur.
20
Ümumiyyətlə, coğrafiya elminin fəlsəfəsi ilə məşğul olan tədqiatçılarin
fəaliyyət dairəsində “coğrafi məkan-cəmiyyət” formulasının konstruktiv halla-
rının xarakterləri diqqət mərkəzində olmuşdur.
Bu səbəbdən də Qərb universi-
tetlərinin nəzdində fəaliyyət göstərən elmi-nəzəri coğrafi tədqiqatlar yeni in-
novasiya və rasional məzmunlu olub, akademik təhlillər üzərində qurulması
ilə fərqlənirdi
21
.
Avropada baş verən elmi revalyusiyasının nəzəri-metodoloji baxışlarının
formalaşmasına uyğun olaraq faundamental elmlərlə yanaşı, coğrafiya elminin
yeni istiqamətləri önəmə gətirilımiş və sonrakı dövrlərdə isə praktiki məzmun-
lu coğrafi elmi tədqiqat şəbəkələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur.
22
Coğrafiya elminin “yaradıcılıq” baxışlarının tədiqatçısı F.Ratsel
23
Berlin
univesitetində coğrafiya elmi kafedrasının yaradıcılarından sayılır. F.Ratsel və
onun əməkdaşları tərəfindən yaradılan və inkişf etdirilən
elmi məktəbin (
E)
əsas önəmli tədqiqat ideyları məntiqi olaraq aşağıdakı kimidir:
*
G =
orginallıq (yenilikli) - coğrafi elmi yeniliklərin praktiki tədbiqinə yö-
nəldilən tədqiqatlarının aparılması və konseptual ideyalarının önəmə gətiril-
məsidir.
*
R =
kollegial formiyasıya mənbələrinə əsasən coğrafi tədqiqatlarının apa-
rılması və praktikı istifadə edilməsinin kompleksliyinin əsaslandırılmasıdır.
20
Modellinq in geography. New York. 2002.
21
Progress in Geography. London: Edward Arnold. 2001.
22
W.K. Davies. The conceptual revolution in geography. London. 1972.
23
Ф.Ратцель. Земля и жизнь. Т.1-2,СПб,1903-1904. Политическая география. СПб.1897.
F.Ratsel:
Antropologiya, geosiyasi, coğrafi diffuziya və s. prob-
lemlərinə dair tədqiqatlar aparmışdır. İnsanın inkişaf kon-
dekstində coğrafi məkan konsepsiyasının əsasını qoyan
tədqiqatçılarından sayılır
.
(E)
R
G