Microsoft Word Dissert. Necef. Turan son versiya docx
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
53
olunmuş işləri sayəsində elmi müzakirələrə aktiv nüfuz etməyə başladı. Məhz göstərilən iki intellektual istiqamətin birləşməsi indi ictimai seçim nəzəriyyəsi kimi məlum olan ideyalar kompleksinin işlənib hazırlanması üçün əsas oldu. Burada əsas rolu iqtisadiyyat nəzəriyyəsində belə adlandırılan Virciniya məktəbinin nümayəndələri oynadılar. Bu məktəbin mötəbər lideri 1986-cı ildə “ qtisadi və siyasi qərarların qəbulu nəzəriyyəsinin müqavilə və konstitusiya əsaslarının tədqiqinə görə” Nobel mükafatına layiq görülmüş C.Byukenendir. C.Byukenenin, eləcə də ictimai seçim nəzəriyyəsi sahəsində görkəmli mütəxəssis olan C.Brennan, U.Niskanen, M.Olson, Q.Tallok, R.Tollison və başqalarının çoxsaylı işləri sayəsində 1960-cı illərin əvvəlindən başlayan müddət ərzində ictimai seçim nəzəriyyəsinin həm əsas ideyalarının, həm də həmin ideyalara əsaslanan “törəmə” nəzəriyyələrinin işlənib hazırlanmasında əhəmiyyətli tərəqqiyə nail olunmuşdur.
Məntiqi olaraq, ictimai seçim nəzəriyyəsi sahəsində tədqiqatların çıxış nöqtəsi ictimai nemətlərin kollektiv şəklində təqdim edilməsi probleminin təhlilidir. Bu nemətlərə onların istehsalı haqqında qərar qəbulu ilə bağlı xüsusi prosedurun işlənib hazırlanmasını şərtləşdirən aşağıdakı spesifik xüsusiyyətlər xasdır: 1) istehlakda rəqabətin olmaması (ictimai nemətin bir fərd tərəfindən istehlakı həmin nemətin başqa fərd tərəfindən istehlakından əldə olunan faydalılıq səviyyəsini azaltmır); 2) istehlakda qeyri-müstəsnalıq (ictimai nemət yalnız onun istehsalının maliyyələşdirilməsində iştirak etmiş cəmiyyət üzvlərinə müstəsna olaraq təqdim edilə bilməz; əksinə, istehsal olunmuş ictimai neməti cəmiyyətin bütün üzvləri istehlak edə bilər). ctimai nemətlərin istehsalının maliyyələşdirilməsi könüllü iş olduğu şəraitdə onların təqdim edilməsi həcmi optimal səviyyədən aşağı olur. Bu, ilk növbədə, belə adlandırılan “biletsiz sərnişin probleminin” olması ilə bağlıdır. Həmin problemin mahiyyəti belədir: Cəmiyyət (və ya qrup) üzvləri ictimai nemətin istehsalı üçün zəruri olan vəsaitlərin başqaları tərəfindən təqdim ediləcəyini gözləyərək, öz paylarına 54
düşən xərci ödəməkdən yayınmağa meylli ola bilərlər. Beləliklə, “biletsiz sərnişin” strategiyası ilə hərəkət edən qrup üzvləri ictmai nemətlərin istehlakının qeyri- müstəsnalığı xüsusiyyəti sayəsində, öz həmkarlarının səylərinin nəticəsindən pulsuz istifadə edə biləcəklərinə arxayındırlar. Təsvir edilən şəraitdə ictimai nemətlərin istehsalına yönəldilmiş vəsaitlərin həcmi istehlakçı qrupun həmin nemətlərə tələbatının maksimal ödənməsini təmin edəcək qədər nemətin maliyyələşdirilməsi üçün kifayət olmayacaq. ctimai nemətlərin istehsalı probleminin rasional həlli yolu cəmiyyət (qrup) üzvlərinin onun maliyyələşdirilməsində iştirakı haqqında məcburi qərarların qəbulu prosedurunun işlənib hazırlanmasından ibarətdir. nsanların bir ictimai nemətlə bağlı üstünlükləri intensivliyinə görə fərqli olduğu halda (nəticə etibarilə, onların ictimai nemət istehsalına öz töhfəsini vermək arzusu da fərqlənir), həm etik dəyərlər, həm də nəticənin effektivliyi nöqteyi-nəzərindən optimal qərar səsvermə prosedurunun istifadəsidir. Bu səsvermədə ictmai nemətlərin təqdim edilməsi həcmi və müvafiq xərclərin bölüşdürülməsi haqqında qərarların yekdilliklə qəbulu nəzərdə tutulur. Bu fundamental nəticə keçən əsrin sonunda K.Viksell tərəfindən ifadə edilmişdir. ctimai nemətlərin təqdim edilməsinin maliyyələşdirilməsinə dair məsələsi üzrə həmrəyliyə nail olma variantlarından biri K.Viksellin şagirdi – E.Livdal tərəfindən “Vergiqoyma ə daləti” kitabında təklif edilmişdir. Lindal tərəfindən irəli sürülmüş prinsipə əsasən, ictimai nemətin maliyyələşdirilməsində fərdin payı (ictimai nemətin son hədd vahidinin “vergi qiyməti” kimi şərh edilən) həmin fərd üçün ictimai nemətin maksimal faydalılığına dəqiq uyğun gəlməlidir.
Təmsilçilik demokratiyası şəraitində sadə seçim modelləri seçicilərin səsləri uğrunda rəqabət aparan iki partiyanın olmasını nəzərdə tutur. Seçkilərdə qələbə qazanmaq üçün partiyalar cəmiyyətin əksər üzvləri üçün arzuolunan həcmdə ictimai nemətləri təqdim edəcəklərini elan etməlidirlər. ctimai seçim nəzəriyyəsi üçün E.Dauns tərəfindən “Demokratiyanın iqtisadi nəzəriyyəsi” kitabında təqdim edilmiş 55
qayda əsas əhəmiyyət daşıyır: “Partiyalar öz siyasətini tərtib etmək üçün seçkidə qalib gəlmir – seçkidə qalib gəlmək üçün öz siyasətini tərtib edirlər”
. 1) bütün seçiciləri eyni məsələnin maraqlandırdığı; 2) həmin məsələnin həllinə alternativ yanaşmaların siyasi spektr xətti şəklində təqdim edilə bildiyi (yəni “çox-az” prinsipi üzrə dərəcələrə bölündüyü, məsələn, daha yüksək və ya daha aşağı xərc səviyyəsi); 3) seçicilərin üstünlüklərinin simmetrik paylandığı; 4) səslərin əksəriyyətini qazanmış partiya qalib gəldiyi hallarda partiyaların optimal strategiyası “median seçiciyə” yönəlmədən ibarət olur. Təzyiq qrupları ümumi maraqlar altında birləşmiş və siyasi qərarların qəbuluna effektiv təsir göstərə bilən iqtisadi subyektlər qrupundan ibarətdir. Ümumi maraqlara malik hər qrup (qəbul olunmuş termin — “maraq qrupu”) “təzyiq qrupu olmaq imkanına malik deyil. Burada əsas rolu mahiyyəti 2-ci bölmədə açıqlanmış “biletsiz sərnişin problemi” oynayır. Maraq qrupu üçün onun üzvlərinin maddi rifahını artıran iqtisadi siyasət tədbirləri ictimai nemət hesab olunur. Qrupun üzvləri nə qədər çox olarsa və onun ayrı-ayrı üzvlərinin uduşu nə qədər az olarsa, onların qrup üçün sərfəli olan tədbirlərə lobbiləşdirmə tədbirlərində iştirak etmək stimulu bir o qədər aşağıdır. Məsələn, ayaqqabı idxalına rüsum tətbiqi nəticəsində maddi rifahı azalan istehlakçılar, prinsip etibarilə, maraq qrupunun üzvləri kimi nəzərdən keçirilə bilərlər; eyni zamanda onların rüsumların tətbiqinə qarşı təsir göstərmək məqsədilə maraq qrupunda birləşə bilməsi üçün sayları həddən artq çox, hər birinin itkisi isə çox azdır”. Əksinə, milli istehsalçılar bu rüsumlardan əhəmiyyətli dərəcə qazanc əldə edir, istehsalçıların sayı isə istehlakçıların sayı ilə müqayisədə olduqca azdır. Təzyiq qrupunda birləşərək, istehsalçılar çox vaxt siyasi qərarları qəbul edən subyektlərin xeyrinə resursların transferti ilə bərabər, lobbiləşdirmə həyata keçirirlər. Bunun sayəsində demokratik cəmiyyətdə əsas seçici kütləsinin maraqlarına zidd olan, lakin nüfuzlu təzyiq qrupları üçün sərfəli olan iqtisadi siyasət tədbirləri həyata keçirilə bilər. ki təzyiq qrupu qarşıdurmaya girdiyi halda (məsələn, avadanlığa idxal rüsumlarının artırılmasında maraqlı olan avadanlıq istehsalçıları və bu avadanlıqdan
Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|